Về nơi được mệnh danh là mảnh đất 'tiền tiêu' cửa biển

(Baonghean) - Nằm ở vùng hạ nguồn - nơi dòng Lam đổ về biển lớn, vùng quê Phúc Thọ (Nghi Lộc) thường được gọi là mảnh đất “tiền tiêu” của xứ Nghệ. Nơi đây, với lịch sử hình thành và phát triển từ lâu đời đã tạo nên bề dày trầm tích văn hóa.

Ngày cuối tuần, tôi dành thời gian xuống Phúc Thọ thăm thầy giáo Trần Vân Nam - giảng viên môn Triết học khi tôi còn là sinh viên, nay đã gần tuổi 80, thầy về nghỉ hưu ở quê nhà. Nằm cách trung tâm thành phố Vinh chỉ hơn 10 km nhưng khi đặt chân đến Phúc Thọ, tôi cảm nhận rõ nét sự yên bình và tĩnh lặng của một không gian làng quê.

Phía bãi sông, rừng bần đã thay lá, khoác lên mình tấm áo xanh thắm; lòng sông trải rộng đến mênh mông, con nước lững lờ như lưu luyến đôi bờ trước khi hòa vào biển cả. Phía trước là mặt biển bao la, hòn Song Ngư bao đời nay lừng lững, hiên ngang đứng chắn sóng, ngăn gió cho làng mạc ven bờ. Những con tàu gối bờ ngơi nghỉ sau những ngày đêm ra khơi đánh cá nhường lại những tiếng lao xao từ khu chợ... 

Làng chài xã Phúc Thọ (Nghi Lộc) khi chiều về. Ảnh: Sách Nguyễn
Làng chài xã Phúc Thọ (Nghi Lộc) khi chiều về. Ảnh: Sách Nguyễn

Về nghỉ hưu đã hơn chục năm nhưng thầy Trần Vân Nam dường như không ngơi sức, vẫn dành thời gian và niềm tâm huyết với mạch đất và dòng chảy quê hương. Rảo bước trên đê Tả Lam, còn có tên gọi khác là tuyến đường sinh thái, thầy Nam cho biết: “Phúc Thọ xưa gọi là làng Cổ Đan, nằm phía trong cửa biển Đan Nhai (Cửa Hội), thời Trần thuộc phủ Vĩnh Doanh, là vùng đất tiền đồn phía Đông Nam của quốc gia Đại Việt.

Về sau, khi Thái úy Quận công Nguyễn Sư Hồi (con trai trưởng của Thái sư Cương Quốc công Nguyễn Xí) được triều đình Hậu Lê phong Trấn thủ thập nhị hải môn, tức là trông coi 12 cửa biển từ Sầm Sơn đến Cửa Tùng, ông đã chọn cửa Cổ Đan làm đại bản doanh”. Cũng từ đó, các triều đại đều chọn nơi đây làm căn cứ thủy quân để bảo vệ chủ quyền lãnh hải và mở mang bờ cõi. Hiện tại, trên đất Phúc Thọ, Bộ Tư lệnh Hải quân và Bộ Tư lệnh Cảnh sát biển đều có các đơn vị đứng chân để thực thi nhiệm vụ. 

Một vài tư liệu lịch sử đã khẳng định vùng Cổ Đan thời xa xưa là biển, bao lần trải qua cảnh “bãi bể nương dâu”, biển tiến rồi biển lùi, quai đê lấn biển mới ổn định như hôm nay. Vì thế, bao đời nay, nguồn thu nhập chính của cư dân Phúc Thọ luôn là sản xuất nông nghiệp, vận tải sông biển và đánh bắt hải sản.

Cổ Đan xưa, Phúc Thọ nay là mảnh đất hội tụ các dòng họ đến từ khắp mọi vùng, miền và kết thành một cộng đồng gắn bó bền chặt, cùng nhau xây dựng quê hương. Các dòng họ ở đây đều trải qua khá nhiều đời, nhiều nhất là hơn 15 đời, ít nhất cũng đã 5 - 6 đời. Đó là họ Trương Xuân có nguồn gốc ở Huế, bị truy đuổi ra cư ngụ ở Hà Đông, sau có người vào lính tham gia trấn giữ ở Diễn Châu rồi sinh cơ lập nghiệp ở vùng Phủ Diễn.

Về sau, một chi họ vào Phúc Thọ lập cư, đến nay đã trải qua 15 đời. Họ Hoàng Văn có nguồn gốc ở làng Vạn Phần (Diễn Châu), thủy tổ là Sát Hải Đại Vương Hoàng Tá Thốn, hơn 600 năm trước một số gia đình vào sinh sống ở Cổ Đan. Họ Lê có gốc từ Thanh Hóa, là dòng dõi của Vua Lê Anh Tông (1556 - 1573) vào đây lánh nạn và cư trú đã được hơn 10 đời. Nguyễn Hữu là một dòng họ lớn, sinh sống ở Cổ Đan từ nhiều đời nay, có chung đức tổ là Thái Sư Cương Quốc công Nguyễn Xí ở xã Nghi Hợp (Nghi Lộc). Rồi họ Nguyễn Văn, Nguyễn Khắc, Nguyễn Đình, họ Trần, họ Hồ, họ Bùi, họ Cao, họ Chu và họ Đinh đến từ khắp mọi nơi đều chọn mảnh đất này làm nơi cư trú.

Ở đây còn có 2 dòng họ nguồn gốc từ Trung Quốc là họ Lưu và họ Mạnh, do hoàn cảnh lịch sử đã chọn đất Cổ Đan làm chốn nương thân. Họ Lưu có nguồn gốc tự một Đô đốc thủy quân của nhà Minh là Lưu Bá Thang, trong một trận quyết chiến trên vùng biển Nghệ An bị Thái úy Nguyễn Sư Hồi bắt làm tù binh và cho ở lại sinh sống, lập nghiệp. Còn họ Mạnh do loạn lạc, phải chạy sang Đại Việt lánh nạn, một bộ phận đến vùng Phúc Thọ lập nghiệp, đến nay đã trải qua hơn 10 đời.

Điện Đông Hải đã được phục dựng gần 10 năm. Ảnh: Công Khang
Điện Đông Hải đã được phục dựng gần 10 năm. Ảnh: Công Khang

Đến từ khắp mọi miền, các dòng họ cùng tụ hội về vùng Cổ Đan - Phúc Thọ và chọn vùng cửa biển này làm quê hương, hình thành nên cộng đồng làng xã với những mối quan hệ gắn bó bền chặt. Nơi đây từng có hệ thống đình, chùa, đền, miếu khá dày đặc, thể hiện đậm nét đời sống văn hóa tinh thần, tín ngưỡng và tâm linh của toàn thể cộng đồng. Trong số hơn 20 công trình văn hóa tín ngưỡng ở Cổ Đan, điện Đông Hải nổi bật lên bởi sự bề thế, được xây dựng cách đây trên dưới 700 năm. Đây là nơi thờ Tiến sỹ Phạm Huy- người được tôn làm Thành hoàng của làng. Theo tộc phả, Phạm Huy quê ở tỉnh Hưng Yên, theo người mẹ hành khất vào vùng Đan Nhai, được một gia đình giàu có nhận làm con nuôi và cho ăn học.

Đến khoa thi năm Qúy Sửu (1493) niên hiệu Hồng Đức thứ 24, Phạm Huy đỗ đệ tam giáp Tiến sĩ và được bổ làm quan. Hồi hưu, ông đưa gia đình về làng Cổ Bái sinh sống, giúp dân khai khẩn mở mang đất đai phát triển sản xuất. Sau khi ông mất, dân làng lập đền thờ ông. Phạm Huy chính là người khai khoa cho đất Phúc Thọ, bởi từ khi ông đỗ đạt đến kỳ thi cuối cùng của nền Nho học, mảnh đất này có thêm 13 vị đỗ đại khoa. Điện Đông Hải còn là nơi cư dân thuộc 2 làng Cổ Đan và Lộc Thọ phối thờ 2 vị anh hùng Yết Kiêu và Hoàng Tá Thốn - 2 vị thần được tôn làm thủy tổ của nghề sông nước. Ban đầu, chỉ là một ngôi miếu nằm bên bờ sông Lam, đến nửa sau thế kỷ 18, trong thời gian được Vua Lê cử về Nghệ An chuẩn bị binh lực cho triều đình, ông huy động tới “mười vạn lượt dân binh”, góp phần lớn kinh phí công đức để xây mới. 

Cây phượng cổ thụ hơn 100 năm tuổi ở xóm 11, xã Phúc Thọ (Nghi Lộc). Ảnh: Công Khang
Cây phượng cổ thụ hơn 100 năm tuổi ở xóm 11, xã Phúc Thọ (Nghi Lộc). Ảnh: Công Khang

Là mảnh đất “tiền tiêu” nên trong những năm chiến tranh ác liệt, Phúc Thọ trở thành “túi” hứng pháo hạm và bom đạn của hải quân và không quân Mỹ. Làng mạc, nhà cửa và những công trình văn hóa tâm linh thoáng chốc trở nên tan hoang, khiến cư dân vùng cửa biển Đan Nhai phải bao lần đau đớn. Dù vậy, người dân nơi đây vẫn kiên cường đánh trả để giữ đất, giữ làng. Vì thế, Phúc Thọ được Nhà nước phong tặng danh hiệu Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân...

Thầy trò chúng tôi rảo bước trên những tuyến đường phẳng lỳ, đường lớn, đường nhỏ đều đã được rải nhựa. Những thửa ruộng đang kỳ trổ bông được những dòng kênh bê tông dẫn nước về tưới, những vườn lạc mơn mởn hứa hẹn một ngày bội thu. Trường mầm non, tiểu học, THCS và Trạm Y tế của xã được xây dựng khang trang trên miền quê đầy nắng gió, và tất cả đều đã đạt chuẩn Quốc gia.

Được biết, trong những năm qua, Phúc Thọ đã huy động được gần 170 tỷ đồng, trong đó nhân dân đóng góp gần 130 tỷ đồng để nâng cấp và xây dựng hệ thống kết cấu hạ tầng, các công trình phúc lợi dân sinh để “về đích” chương trình xây dựng nông thôn mới. Đến nay, tỷ lệ hộ nghèo chỉ còn hơn 2%,  xã Phúc Thọ đã đạt 19/19 tiêu chí nông thôn mới, bộ mặt làng quê đã thực sự đổi thay và khởi sắc...

Tàu thuyền ở vùng Cửa Hội. Ảnh: Công Khang
Tàu thuyền ở vùng Cửa Hội. Ảnh: Công Khang

Phía trước, Khu du lịch biển Cửa Lò đang vào mùa sôi động, làng quê Cổ Đan - Phúc Thọ cũng đang trở mình để đón những luồng gió mới. Lúc chào tạm biệt, thầy Nam chia sẻ: “Nhờ đức tính siêng năng, cần cù, chịu khó, gắn bó và đoàn kết, yêu đất và bám biển nên người dân nơi đây không mấy khi rơi vào cảnh đói nghèo...”.

Công Khang

tin mới

Trai làng biển vác 'kiệu bay' trong màn chạy ói, chen nhau 'cướp' lộc tại Lễ hội Đền Cờn

Trai làng biển vác 'kiệu bay' trong màn chạy ói, chen nhau 'cướp' lộc tại Lễ hội Đền Cờn

(Baonghean.vn) - Lễ hội Đền Cờn năm 2024 có nhiều hoạt động, trò chơi dân gian, nhưng đặc sắc nhất là tục chạy ói với màn rước kiệu, tung kiệu bay trên biển. Tục chạy ói thường được tổ chức vào sáng ngày 21 tháng Giêng Âm lịch hàng năm, là nghi lễ quan trọng với ngư dân vùng biển.

Lễ hội đền Vạn - Cửa Rào: Tưởng nhớ công lao của Đốc tướng Đoàn Nhữ Hài và quân binh thời Trần

Lễ hội đền Vạn - Cửa Rào: Tưởng nhớ công lao của Đốc tướng Đoàn Nhữ Hài và quân binh thời Trần

(Baonghean.vn) - Nằm ở ngã ba sông, nơi hợp lưu của dòng Nậm Nơn và Nậm Mộ để hình thành nên dòng sông Cả kỳ vĩ bồi đắp cho vùng hạ du, đền Vạn - Cửa Rào được xem là ngôi đền linh thiêng nhất miền Tây xứ Nghệ. Sáng 1/3 (20 tháng Giêng), người dân muôn phương đã nô nức dự Lễ hội đền Vạn - Cửa Rào.

Sẵn sàng cho Lễ hội Hang Bua

Sẵn sàng cho Lễ hội Hang Bua

(Baonghean.vn) - Hang Bua là thắng cảnh tự nhiên nằm trong dãy núi đá vôi “Phà Én” thuộc xã Châu Tiến, huyện Quỳ Châu, cách thành phố Vinh 170km về phía Tây Bắc. Lễ hội Hang Bua là một trong những lễ hội lớn nhất của đồng bào các dân tộc của huyện nói riêng và vùng Tây Bắc Nghệ An nói chung.

Lưu mãi nét đẹp văn hoá Thổ ở làng Mo Mới

Lưu mãi nét đẹp văn hoá Thổ ở làng Mo Mới

(Baonghean.vn) - Gìn giữ và nuôi dưỡng tình yêu văn hóa truyền thống cho thế hệ trẻ là việc được các cấp ngành cùng đồng bào vùng Tây Bắc Nghệ An chú trọng. Ở làng Mo Mới, xã Nghĩa Xuân (Quỳ Hợp), bà con dân tộc Thổ tích cực sưu tầm, trao truyền những làn điệu dân ca, dân vũ cho thế hệ trẻ.

Người 'giữ lửa' nghề rèn truyền thống của người Mông

Người 'giữ lửa' nghề rèn truyền thống của người Mông

(Baonghean.vn) - Là thế hệ thứ 3 trong gia đình người Mông gắn bó với nghề rèn truyền thống, ông Và Tông Dê (Tương Dương) ngày ngày thổi lửa làm ra không biết bao nhiêu dụng cụ lao động cho bà con. Lò rèn không chỉ nuôi sống gia đình ông mà còn là nơi lưu giữ nghề truyền thống của đồng bào Mông.

Sắc Xuân trên trang phục phụ nữ dân tộc Mông

Sắc Xuân trên trang phục phụ nữ dân tộc Mông

(Baonghean.vn) - Mỗi dịp Tết đến, Xuân về, lên các bản làng vùng cao, đặc biệt là đến các bản có đồng bào Mông sinh sống, nhiều khách du lịch rất ấn tượng bởi sắc màu trên những bộ trang phục của người phụ nữ, dường như thấy được sắc Xuân trong đó...

Về miền Tây xứ Nghệ khám phá trang phục người Thái cổ

Về miền Tây xứ Nghệ khám phá trang phục người Thái cổ

(Baonghean.vn) - Tại bản Hoa Tiến (xã Châu Tiến, huyện Quỳ Châu), người dân nơi đây vẫn lưu giữ một bộ trang phục của người Thái cổ. Với những họa tiết, hoa văn được thêu một cách tỉ mỉ, kỳ công, bộ trang phục sau hơn 100 năm vẫn giữ được vẹn nguyên giá trị vốn có.

Chuyện 'giữ' cá mát ở Nặm Cướm

Chuyện 'giữ' cá mát ở Nặm Cướm

(Baonghean.vn) - Qua một thời gian dài khai thác tận diệt, nguồn cá mát dần cạn kiệt. Trước thực trạng đó, năm 2023, chính quyền xã Diên Lãm (Quỳ Châu) đã ban hành đề án “Bảo tồn và phát triển nguồn lợi cá mát Nặm Cướm”…

Ngõ phố thắm tình dân

Ngõ phố thắm tình dân

(Baonghean.vn) - Các ngõ phố được trang hoàng sạch, đẹp để đón Tết nguyên đán Giáp Thìn 2024. Rất nhiều công trình, phần việc in dấu tình đoàn kết của các hộ dân. Điều đó càng tô thắm thêm tình dân trên mỗi ngõ phố ở thành Vinh. 

'Tôi tự hào là một người Nghệ'

'Tôi tự hào là một người Nghệ'

(Baonghean.vn) - Mắc chứng teo cơ tủy sống từ nhỏ, chị Nguyễn Thị Vân (SN 1986), quê Nghi Lộc, được biết đến là một nhân vật có tầm ảnh hưởng tới xã hội, nhất là trong cộng đồng người khuyết tật. Trò chuyện với phóng viên Báo Nghệ An, chị tự hào nhận mình có những “cá tính” đặc trưng rất Nghệ.

Hoa 'tớ dày' xao xuyến miền rẻo cao Kỳ Sơn

Hoa 'tớ dày' xao xuyến miền rẻo cao Kỳ Sơn

(Baonghean.vn) - "Tớ dày" là cách gọi của đồng bào Mông về loài hoa anh đào. Những ngày này các bản làng ở xã Mường Típ, huyện rẻo cao Kỳ Sơn rực sắc "tớ dày". Bất cứ ai cũng trở nên bồi hồi xao xuyến trước loài hoa tuyệt đẹp này.

Tỉ mẩn nghề đan lưới lồng ở Nghi Long

Tỉ mẩn nghề đan lưới lồng ở Nghi Long

(Baonghean.vn) - Gắn bó với nghề đan lưới lồng bè, những người làm nghề ở Trung Sơn (xã Nghi Long, huyện Nghi Lộc) luôn trăn trở nâng cao tay nghề. Mỗi đường đan, nút thắt là cả sự tỉ mẩn gửi vào đó sự bền chắc của sản phẩm, giúp người nuôi trồng thuỷ sản thêm bội thu…

Thăm phòng trưng bày 'Pỉ Noọng' của bà mế người Thái

Thăm phòng trưng bày 'Pỉ Noọng' của bà mế người Thái

(Baonghean.vn) - Tại bản Hoa Tiến, xã Châu Tiến, huyện Quỳ Châu có một phòng trưng bày rất đặc biệt mang tên Pỉ Noọng. Đây là không gian trưng bày vật dụng truyền thống của các dân tộc thiểu số như Thái, Mông, Dao, Tày… do bà Sầm Thị Bích dày công sưu tầm từ những năm 1990 cho đến nay.

Du lịch

Khát vọng phát triển du lịch miền Tây

(Baonghean.vn) - Miền Tây Nghệ An tiếp tục được quan tâm định hướng phát triển du lịch với các chương trình, dự án nhằm mang lại thu nhập và nâng cao mức sống cho người dân theo tinh thần Nghị quyết số 39 của Bộ Chính trị về xây dựng và phát triển tỉnh đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045.

Xem người Mông Nghệ An làm bánh đặc sản 'lua dúa'

Xem người Mông Nghệ An làm bánh đặc sản 'lua dúa'

(Baonghean.vn) - Ngày Tết càng đến gần cũng là dịp người Mông ở Nghệ An bắt đầu vào mùa làm bánh "lua dúa". Những chiếc bánh dẻo của cộng đồng này chủ yếu dùng để ăn trong gia đình và cũng là vật phẩm không thể thiếu trong lễ cúng của một số dòng họ.