Bài cuối: Văn hóa dòng họ trong dòng chảy hôm nay
Người Thái (Nghệ An) rất coi trọng quan hệ họ hàng. Mức độ quan trọng của quan hệ họ hàng chỉ sau anh em. Về văn hóa dòng họ, người Khơ mú căn bản giống như người Thái. Đối với cộng đồng người Mông, những thành viên trong dòng họ thường có quan hệ khăng khít. Họ thường sống tập trung quây quần bên nhau.
Trong 12 bài giới thiệu các dòng họ có 10 bài về các dòng họ người Thái, 1 bài về dòng họ Vừ khá quan trọng trong cộng đồng người Mông. Trong dòng họ này có ông Vừ Chông Pao, được Nhà nước phong tặng danh hiệu Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân, là người có công lớn trong việc vận động những toán phỉ người Mông vùng núi Nghệ An về với cách mạng. Có 1 bài về họ Moong của người Khơ mú.
Cũng như họ Vi, Lô, Lương, Hà... người Thái, họ Moong người Khơ mú không phải chỉ có một dòng họ, hầu hết các cộng đồng Khơ mú đều có họ Moong. Ý thức về nguồn gốc chung của những người cùng họ chỉ còn trong ký ức xa xưa của cộng đồng mà không còn mối liên hệ khăng khít như xưa nữa. Tuy nhiên, họ có chung một con vật tô tem (con chồn đen). Ngoài ra, họ Moong còn kiêng nấu nướng, nhóm bếp trong gian thờ. Ngoài Tết Nguyên đán, họ Moong còn ăn Tết "khoai sọ" vào tháng 8, 9 âm lịch và làm lễ cúng Tết về đêm. Trong mâm cúng ngày Tết "khoai sọ" của người họ Moong, ngoài món khoai sọ, còn có 1 đôi gà (một trống, một mái), 2 vò rượu cần.
Người Thái là cộng đồng đông đảo nhất và cũng góp phần hết sức quan trọng làm nên những nét đặc sắc của các dân tộc thiểu số ở Nghệ An. Trong đó có nhiều dòng họ nổi tiếng, từng là tầng lớp quý tộc, là những chủ mường, lang đạo. Họ Lo Căm vốn là chủ của mường Tôn, mường Noọc (Quế Phong). Theo truyền thuyết, dòng họ có nguồn gốc từ mường Ca Da ở miền Tây Thanh Hóa. Những tư liệu khác cho rằng dòng họ Lo Căm làm chủ mường suốt 17 thế hệ, về sau một bộ phận đổi thành họ Sầm, họ Cầm. Trong sách Nghệ An ký của Bùi Dương Lịch cũng ghi nhận Cầm Công là người khai phá nên mường Tôn (mường Bôn) thuộc phủ Trấn Ninh. Những dòng họ quý tộc ở phía Quốc lộ 7 gồm Lang Vi, Vi, Lô Lưu. Họ Lang Vi có 3 đời giữ chức tri phủ, 5 đời là tri huyện. Họ Vi, họ Lô, họ Lương từng giữ những chức dịch trong chính quyền cũ như chánh tổng, lý trưởng...
Khi chính quyền về tay Cách mạng, những dòng họ này lại tiếp tục có những đóng góp quan trọng cho xã hội. Tri huyện Lang Vi Tào sau trở thành Chủ tịch Ủy ban hành chính - kháng chiến huyện Tương Dương và Con Cuông cho đến ngày từ trần. Ông tổ của dòng họ Vi bản Noong Bua (nay là bản Nam Sơn - Môn Sơn - Con Cuông) từng là phó tổng về sau có ông Vi Chiến Thắng làm Chủ tịch Ủy ban hành chính - kháng chiến, rồi đến Phó Chủ tịch UBND tỉnh Nghệ An.
Chế thư triều đình Huế khen tặng họ Lang Vi (Con Cuông).
Mỗi dòng họ đều có những đóng góp riêng cho cộng đồng, xã hội trong đó có việc gìn giữ bình yên cho bản mường, như họ Lô ở mường Chai (Con Cuông), họ Đặng, họ Lương ở Yên Hòa, Yên Na (Tương Dương). Họ được biết đến là những người cầm quân chống lại những cộng đồng khác xâm lấn bản mường, về sau được triều đình phong thưởng cho làm chủ mường, thậm chí là chức quan phủ, huyện...
Một dấu hiệu riêng để phân biệt các dòng họ là tô tem thờ vật tổ. Họ Vi thờ con niềng niễng, họ Lương thờ hổ, thậm chí là mèo. Họ Lang thờ chim quốc, họ Ngân thờ rắn... Mỗi dòng họ đều có một truyền thuyết nói về vật tô tem gặp nạn, những người trong dòng họ phải hết lòng cứu giúp, mai táng, tuyệt đối không được làm hại đến những con vật được họ coi như tổ tiên của chính mình.
Mỗi dòng họ đều có truyền thuyết về vật tổ của mình. Ví như, truyền thuyết về vật tổ của dòng họ Ngân mà chúng tôi đã giới thiệu. Tuy nhiên, như ý kiến của Tiến sỹ dân tộc học Vi Văn An, hiện nay ý thức về nguồn gốc dòng họ tại các cộng đồng ở Nghệ An không còn sâu đậm như ở vùng miền núi phía Bắc. Ý thức thờ vật tổ cũng đã mờ nhạt trong cộng đồng các dân tộc thiểu số ở Nghệ An.
Dẫu thời cuộc đã đổi thay, những dòng họ dân tộc thiểu số tiêu biểu trước đây vẫn phát triển. Theo một thành viên của dòng tộc thì họ Vi ở bản Noong Bua vẫn là một cộng đồng rất đoàn kết. Họ có một quỹ hoạt động, quỹ khuyến học để kip thời thăm hỏi động viên những thành viên họ tộc khi ốm đau, hoạn nạn hay những người đỗ đạt.
Văn hóa dòng họ đang dần nhường vị thế cho văn hóa làng bản, nói rộng ra là sự hòa nhập vào nền văn hóa đương đại. Tuy vậy ở một khía cạnh nào đó chúng ta vẫn có thể nhận ra nét riêng một dòng họ trong cộng đồng!
Hữu Vi
