'Cha đẻ của Internet' cảnh báo: Con người đang quá phụ thuộc AI, đến mức có thể đánh mất năng lực tự chủ của chính mình

Trong khi các bộ óc hàng đầu trong lĩnh vực AI đang miệt mài tìm cách giúp công nghệ này tư duy ngày càng giống con người, thì tại Đại học Elon (Mỹ), một nhóm các nhà nghiên cứu lại chọn đi ngược dòng suy nghĩ: Liệu AI có đang thay đổi cách con người suy nghĩ?

Câu hỏi này không chỉ là sự tò mò học thuật, mà đi kèm với một cảnh báo đáng suy ngẫm, nhiều chuyên gia công nghệ lo ngại rằng AI có thể làm mai một những kỹ năng cốt lõi vốn làm nên bản chất con người như sự đồng cảm, tư duy phản biện và khả năng đưa ra quyết định độc lập.

Nhà tương lai học John Smart của Đại học Elon cảnh báo rằng: “Hiện tại, tôi đang lo ngại rằng một nhóm thiểu số sẽ tiếp tục gặt hái những lợi ích vượt trội từ các công cụ này, trong khi phần lớn mọi người lại dần đánh mất khả năng hành động, sáng tạo, ra quyết định, những kỹ năng thiết yếu vào tay những hệ thống AI vẫn còn rất sơ khai”.

Những lo ngại đó nổi lên trong bối cảnh cuộc đua phát triển và triển khai AI đang diễn ra chóng mặt, thu hút hàng tỷ USD đầu tư và cả sự quan tâm từ các chính phủ trên toàn thế giới, với cả niềm hy vọng lẫn nỗi hoài nghi.

Các ông lớn công nghệ như Google, Microsoft và Meta đang đặt cược tương lai doanh nghiệp vào niềm tin rằng AI sẽ định hình lại mọi khía cạnh trong cuộc sống hiện đại từ công việc, giao tiếp, đến cách con người tiếp cận thông tin.

Họ đang ráo riết phát triển những “tác nhân AI”, những công cụ có thể thay con người thực hiện các nhiệm vụ. Nhưng các chuyên gia trong báo cáo cảnh báo rằng, sự phát triển này có thể khiến con người trở nên quá phụ thuộc vào AI, đến mức đánh mất năng lực tự chủ của chính mình.

AI đang thúc đẩy một làn sóng chuyển đổi sâu sắc, đặt ra hàng loạt câu hỏi về khả năng thích nghi của con người: Chúng ta có đang chuẩn bị để đối mặt với nguy cơ mất việc làm? Liệu thông tin sai lệch do AI tạo ra có thể làm xói mòn niềm tin vào sự thật?

Báo cáo của Đại học Elon tiếp tục hoài nghi về lời hứa của các tập đoàn công nghệ rằng, AI sẽ giúp con người thoát khỏi những công việc lặp đi lặp lại, để tập trung vào sáng tạo và tư duy sâu sắc hơn. Liệu đó có phải là một tương lai lý tưởng hay chỉ là một ảo ảnh được tô vẽ bởi các chiến dịch tiếp thị?

Báo cáo của Đại học Elon cũng tiếp nối nghiên cứu được Microsoft và Đại học Carnegie Mellon (Mỹ) công bố trong năm nay cho rằng việc sử dụng các công cụ AI tạo sinh có thể tác động tiêu cực đến kỹ năng tư duy phản biện.

AI tạo nên sự thay đổi cơ bản, mang tính cách mạng

Trong nỗ lực tìm hiểu tác động lâu dài của AI đối với xã hội loài người, các nhà nghiên cứu tại Đại học Elon đã tiến hành một cuộc khảo sát sâu rộng với 301 chuyên gia, bao gồm các lãnh đạo công nghệ, nhà phân tích và học giả hàng đầu.

Trong số đó có những cái tên lừng danh như Vint Cerf – một trong những "cha đẻ của Internet" và hiện là Phó Chủ tịch của Google; Jonathan Grudin – Giáo sư tại Trường Thông tin Đại học Washington và cựu lãnh đạo kỳ cựu tại Microsoft; Charlie Firestone – cựu Phó Chủ tịch điều hành của Viện Aspen; cùng Tracey Follows – nhà tương lai học và CEO của công ty tư vấn chiến lược Futuremade (Vương quốc Anh).

Gần 200 người tham gia đã đóng góp những bài luận phản hồi sâu sắc, tạo nên phần cốt lõi cho bản báo cáo. Hơn 60% người được hỏi tin rằng AI sẽ làm thay đổi khả năng con người theo cách "sâu sắc và có ý nghĩa" hoặc thậm chí mang tính "cách mạng" trong vòng một thập kỷ tới.

Tuy nhiên, cái nhìn về hướng đi của sự thay đổi này lại không hoàn toàn lạc quan, một nửa số người tham gia cho rằng tác động của AI sẽ vừa tích cực vừa tiêu cực, 23% cho rằng chủ yếu là tiêu cực, và chỉ 16% tin tưởng vào một tương lai chủ yếu tươi sáng do AI mang lại.

Đáng chú ý, các chuyên gia dự đoán rằng đến năm 2035, AI có thể gây tác động chủ yếu tiêu cực lên 12 đặc điểm cốt lõi của con người, bao gồm: trí tuệ cảm xúc và xã hội, sự đồng cảm, khả năng tư duy sâu, phán đoán đạo đức và cả sức khỏe tinh thần.

Việc con người ngày càng phụ thuộc vào AI, dù là trong nghiên cứu, ra quyết định hay xây dựng các mối quan hệ vì sự tiện lợi, có thể vô tình bào mòn những kỹ năng quan trọng này.

Theo báo cáo, sự suy giảm năng lực ở những lĩnh vực trên không chỉ là vấn đề cá nhân, mà còn có thể dẫn đến hệ quả nghiêm trọng ở quy mô xã hội đó là sự phân cực sâu sắc hơn, bất bình đẳng gia tăng và sự suy yếu trong khả năng hành động độc lập của con người.

Dẫu vậy, vẫn xuất hiện những điểm sáng trong bức tranh tương lai, theo đó ba lĩnh vực được kỳ vọng sẽ có sự phát triển tích cực dưới tác động của AI là khả năng học hỏi và tò mò tri thức, tư duy sáng tạo – đổi mới, và kỹ năng ra quyết định, giải quyết vấn đề.

Thực tế, ngay cả những công cụ AI hiện nay cũng đã chứng minh khả năng hỗ trợ tạo ra tác phẩm nghệ thuật hay giải mã các vấn đề lập trình, những năng lực vốn thuộc về trí tưởng tượng và tư duy phân tích.

Nhiều chuyên gia đồng thuận rằng, dù AI có thể thay thế một số công việc truyền thống, nó cũng sẽ mở ra những cơ hội nghề nghiệp hoàn toàn mới mà trước đây chúng ta chưa từng hình dung.

Sự tiến hóa của AI

Một trong những mối quan ngại nổi bật được nêu chi tiết trong báo cáo của Đại học Elon xoay quanh viễn cảnh con người sẽ tích hợp AI vào cuộc sống thường nhật như thế nào vào năm 2035 và điều đó sẽ thay đổi chúng ta ra sao.

Ông Vint Cerf dự báo rằng, chúng ta sẽ sớm phụ thuộc vào các tác nhân AI, những trợ lý kỹ thuật số có khả năng hành động độc lập, thực hiện từ những việc nhỏ nhặt như ghi chú cuộc họp, đặt bàn ăn tối, đến cả những nhiệm vụ phức tạp hơn như đàm phán hợp đồng hay viết mã.

Thực tế, các “ông lớn” công nghệ đã sớm khởi động làn sóng này, Amazon tuyên bố phiên bản cải tiến của Alexa có thể đặt hàng tạp hóa thay bạn, trong khi Meta đang triển khai các tác nhân AI phục vụ khách hàng, giúp doanh nghiệp phản hồi trực tiếp trên nền tảng mạng xã hội.

Những công cụ đó, không thể phủ nhận, mang lại sự tiện lợi, giải phóng con người khỏi những công việc tốn thời gian, đồng thời hỗ trợ hiệu quả trong lĩnh vực như nghiên cứu y khoa.

Tuy nhiên, Cerf cảnh báo rằng mặt trái của sự tiện lợi là nguy cơ phụ thuộc quá mức vào những hệ thống công nghệ vốn vẫn có thể mắc lỗi. “Bạn có thể tưởng tượng được những điểm yếu của tất cả những điều này. Ví dụ, không thứ gì trong số này hoạt động nếu không có điện, đúng không?” – ông chia sẻ trong cuộc phỏng vấn với CNN. “Sự phụ thuộc này thật tuyệt vời… nhưng chỉ khi nó hoạt động. Khi không, hậu quả có thể rất nghiêm trọng”.

Cerf cũng nhấn mạnh tính cấp thiết của việc phân biệt rõ ràng giữa con người và các chatbot trên môi trường trực tuyến, cùng với sự minh bạch về cách thức hoạt động của các công cụ AI có mức độ tự chủ cao. Ông kêu gọi các công ty phát triển AI cần xây dựng các hệ thống cho phép truy vết và kiểm tra lý do tại sao AI hành động sai lệch.

Tracey Follows, nhà sáng lập công ty tư vấn chiến lược Futuremade, thì hình dung một tương lai nơi AI không còn gói gọn sau màn hình. Thay vào đó, AI sẽ hiện diện khắp nơi, trong thiết bị đeo, ngôi nhà, thậm chí cả trong những không gian công cộng, nơi con người có thể tương tác với AI chỉ bằng cách trò chuyện trực tiếp.

Nhưng sự dễ tiếp cận ấy lại khiến bà lo ngại con người có thể dần thuê ngoài kể cả sự đồng cảm. “AI có thể thay thế các hành động tử tế, sự hỗ trợ về mặt cảm xúc, việc chăm sóc người khác hay thậm chí cả hoạt động gây quỹ từ thiện,” Follows cảnh báo trong bài luận.

Bà cũng nhấn mạnh nguy cơ khi con người bắt đầu phát triển sự gắn bó tình cảm với các nhân vật AI và ‘người có sức ảnh hưởng’ ảo, khiến cho các mối quan hệ thực vốn cần sự cho và nhận, đồng cảm và thấu hiểu bị thay thế bằng những kết nối dễ kiểm soát hơn, nhưng thiếu tính chân thực.

Thực tế, những mối quan hệ giữa người và chatbot AI đã bắt đầu hình thành và hệ quả là một bức tranh lẫn lộn. Có người tạo bản sao AI của người thân đã mất như một cách để chữa lành nỗi đau, nhưng đồng thời, một số bậc cha mẹ đã đâm đơn kiện vì cho rằng con họ bị tổn thương tinh thần từ mối liên hệ với các chatbot AI.

Tuy nhiên, các chuyên gia tin rằng con người vẫn còn thời gian để kiểm soát tương lai này, thông qua các biện pháp quản lý hiệu quả, đào tạo kỹ năng số và quan trọng hơn cả là ưu tiên các mối quan hệ giữa con người với nhau.

Richard Reisman, thành viên cao cấp tại Quỹ Đổi mới của Mỹ cho rằng, thập kỷ tới sẽ là thời khắc bản lề, liệu AI sẽ giúp “củng cố” hay “làm suy yếu” nhân tính của chúng ta.

“Hiện tại, chúng ta đang bị cuốn theo hướng sai bởi sức mạnh của ‘tổ hợp công nghiệp công nghệ’, nhưng vẫn còn cơ hội để chúng ta điều chỉnh lại lộ trình ấy”, ông viết trong báo cáo.