Chính phủ số thông minh dựa trên AI: Bài học từ Estonia

Trong bối cảnh toàn cầu đang chạy đua chuyển đổi số, Estonia nổi lên như một hình mẫu dẫn đầu với chính phủ số gần như hoàn chỉnh, được vận hành thông qua nền tảng công nghệ tiên tiến và AI.

Mô hình của quốc gia vùng Baltic này không còn là điều hiếm gặp trong giới công nghệ, nó đang trở thành tiêu chuẩn vàng cho tương lai của quản trị công. Estonia đã xây dựng một chính phủ gần như không có giấy tờ, tối giản thủ tục và tối đa hóa trải nghiệm người dân, tất cả đều được thúc đẩy bởi công nghệ và tư duy đổi mới.

Xóa bỏ quan liêu bằng dữ liệu và công nghệ

Chính phủ số của Estonia không hình thành trong một sớm một chiều. Cuộc cải tổ sâu rộng bắt đầu từ năm 2015–2016 với sáng kiến “Zero Bureaucracy” (tạm dịch: Xóa bỏ quan liêu), nhằm loại bỏ các thủ tục hành chính rườm rà, tái cấu trúc bộ máy nhà nước và tái định hình cách người dân tương tác với chính phủ.

Theo Thủ tướng Estonia, ông Kristen Michals, gần như 100% dịch vụ công tại Estonia hiện đã được số hóa hoàn toàn, từ khai sinh, đăng ký cư trú, nộp thuế, đến kê khai bảo hiểm xã hội.

Không còn cảnh xếp hàng, hồ sơ giấy, hay lặp lại thông tin cho từng cơ quan. “Chúng tôi đã có hơn 130 trường hợp ứng dụng AI trong chính phủ, từ các dịch vụ tự động cá nhân hóa cho đến hệ thống ra quyết định chủ động. Khi một đứa trẻ ra đời, hệ thống đã sẵn sàng với mọi giấy tờ và thủ tục hoàn toàn trực tuyến”, Thủ tướng Michals cho biết.

Hệ thống cơ sở dữ liệu y tế của Estonia là một ví dụ điển hình, theo đó bác sĩ có thể truy cập toàn bộ lịch sử bệnh án của bệnh nhân mà không cần bất kỳ tài liệu vật lý nào.

Người dân chỉ cần cập nhật khi có thay đổi quan trọng. Mọi quy trình đều được thực hiện qua một cổng thông tin duy nhất là X-Road, giúp liên thông dữ liệu giữa tất cả các cơ quan công quyền và tư nhân một cách bảo mật.

Cứu cánh cho doanh nghiệp nhỏ và nền kinh tế

Tác động của chính phủ số không chỉ dừng lại ở lĩnh vực công. Với hệ thống quản trị kỹ thuật số toàn diện, các doanh nghiệp tại Estonia tiết kiệm được thời gian, chi phí và nguồn lực đáng kể.

Theo Thủ tướng Michals, chỉ riêng việc số hóa các biểu mẫu và quy trình hành chính đã giúp doanh nghiệp tiết kiệm khoảng 132 triệu USD mỗi năm.

Tầm nhìn của Estonia là xây dựng một “nền kinh tế thời gian thực”, nơi mọi giao dịch với nhà nước, từ đăng ký kinh doanh, cấp phép xây dựng đến kê khai thuế, đều diễn ra ngay lập tức và không cần tiếp xúc vật lý.

Trong bối cảnh nhiều nước trên thế giới vẫn đang vật lộn với bộ máy hành chính cồng kềnh, mô hình này cho thấy khả năng cải thiện năng suất toàn xã hội thông qua chuyển đổi số triệt để.

AI: Trái tim của chính phủ số

Không chỉ là công cụ hỗ trợ, AI đóng vai trò trung tâm trong mô hình chính phủ số của Estonia. Các ứng dụng AI tại đây không đơn thuần là chatbot hay hệ thống tự động hóa. AI được tích hợp sâu vào các quy trình ra quyết định, dự đoán nhu cầu công dân và đề xuất hành động cụ thể theo thời gian thực.

Pactum AI, một công ty khởi nghiệp có trụ sở tại Estonia, đã đưa khái niệm “AI đàm phán” vào thực tiễn. Với các khách hàng lớn như Walmart và Maersk, các tác nhân AI của Pactum có thể tự động đàm phán hợp đồng với nhà cung cấp, giúp tiết kiệm hàng triệu USD.

CEO của Pactum, Kaspar Korjus, nhận định: “AI đang giúp chúng ta vượt qua giới hạn con người và từ đó, học cách trở thành những con người tốt hơn”.

Giáo dục: Nền tảng cho một xã hội AI

Chính phủ Estonia hiểu rõ rằng chuyển đổi số không thể bền vững nếu thiếu nền tảng giáo dục tương ứng. Bộ trưởng Giáo dục Kristina Kallas cho biết mục tiêu đến năm 2027 là đưa công cụ AI đến tay 1/3 giáo viên và học sinh.

Tuy nhiên, AI không được xem là sự thay thế cho tri thức, mà là công cụ hỗ trợ nâng cao tư duy phản biện, sáng tạo và kỹ năng giải quyết vấn đề.

“Giáo dục không phải để đọc lại câu trả lời do AI tạo ra. Trẻ em Estonia được dạy cách đặt câu hỏi, kiểm tra thông tin và sử dụng AI như một công cụ, không phải là chân lý”, bà Kristina Kallas nói.

Một sáng kiến nổi bật là chương trình TI-Hüpe (AI Leap), một chương trình giáo dục công - tư cung cấp quyền truy cập miễn phí vào các nền tảng học tập AI cho học sinh trên toàn quốc. Đây là minh chứng rõ ràng cho cách hợp tác giữa nhà nước và doanh nghiệp có thể tạo ra giá trị thực tiễn cho xã hội.

Việc làm trong thời đại AI: Tái đào tạo là chìa khóa

Nỗi lo lớn nhất toàn cầu về AI là nguy cơ thay thế việc làm. Tuy nhiên, Estonia chọn cách đối diện trực diện đó là đầu tư vào kỹ năng và tái đào tạo. Năm 2023, chính phủ dành hơn 10 triệu USD để hỗ trợ người lao động trong các lĩnh vực công nghệ, sản xuất và kỹ thuật tiếp cận kỹ năng mới, đặc biệt là kỹ năng sử dụng AI.

“Cách duy nhất để vượt lên là làm việc thông minh hơn. Những công việc trong tương lai không phải do AI đảm nhiệm, mà là do những người biết sử dụng AI tốt hơn”, Linnar Viik, một trong những kiến trúc sư chính của hệ thống chính phủ số Estonia, chia sẻ.

Quan điểm của chính phủ rất rõ ràng, coi AI là công cụ để tăng năng suất và khả năng cạnh tranh toàn cầu, chứ không phải là mối đe dọa. Đây là hướng tiếp cận mà nhiều quốc gia, trong đó có Việt Nam, có thể học hỏi để nâng cấp lực lượng lao động trong thế kỷ 21.

Những thách thức còn tồn tại

Dù tiên phong trong chuyển đổi số, Estonia vẫn đối mặt với nhiều thách thức. Mối đe dọa an ninh mạng đến từ các tác nhân nhà nước, đặc biệt là Nga, là một nguy cơ thường trực. Estonia đã trở thành mục tiêu của hàng nghìn cuộc tấn công mạng chỉ riêng trong giai đoạn sau khi Nga mở cuộc tấn công vào Ukraine.

Thủ tướng Michals cho biết, chính phủ đã áp dụng chính sách an ninh nghiêm ngặt, yêu cầu tất cả nhân viên công vụ chỉ được sử dụng thiết bị và phần mềm được cấp phép, truy cập qua các mạng bảo mật cao.

Đồng thời, các mối lo về quyền riêng tư cũng hiện diện rõ ràng, theo đó chỉ 42% người Estonia tin rằng Liên minh châu Âu bảo vệ hiệu quả quyền kỹ thuật số của họ.

Về hạ tầng, hiện chỉ khoảng 77% hộ gia đình Estonia có kết nối Internet dung lượng rất cao, thấp hơn mức trung bình EU. Đây là bài toán mà chính phủ vẫn đang tìm cách giải quyết để đảm bảo không ai bị bỏ lại phía sau trong cuộc chuyển đổi số.

Chủ quyền công nghệ và hợp tác toàn cầu

Khác với nhiều quốc gia phụ thuộc vào một vài tập đoàn công nghệ lớn, Estonia chủ trương làm việc với các đối tác công nghệ toàn cầu như OpenAI, Anthropic, theo điều kiện của riêng mình. “Chúng tôi không cô lập, nhưng luôn giữ dữ liệu trong phạm vi kiểm soát của mình nhiều nhất có thể”, Thủ tướng Michals nhấn mạnh.

AI được Estonia thiết kế theo hướng “trách nhiệm và minh bạch theo mặc định”. Quốc gia này đã đầu tư vào các công cụ AI tùy chỉnh, tối ưu hóa cho bối cảnh và nhu cầu nội tại, trong khi vẫn duy trì khả năng tích hợp với các tiêu chuẩn quốc tế. Đây là cách tiếp cận giúp Estonia giữ vững chủ quyền kỹ thuật số mà không đánh mất cơ hội hợp tác và sáng tạo.

Estonia là minh chứng sống động cho việc chính phủ có thể hiện đại hóa nhanh chóng, hiệu quả và lấy công dân làm trung tâm nếu có đủ ý chí chính trị và tầm nhìn chiến lược.

Trong khi các quốc gia lớn vẫn mắc kẹt trong các hệ thống cũ kỹ, phân mảnh và thiếu kết nối, Estonia cho thấy một con đường khác: chính phủ thời gian thực, hành động dựa trên dữ liệu, và chủ động phục vụ người dân.

“Chúng tôi sẽ không sử dụng AI nhiều nhất, nhưng chúng tôi sẽ sử dụng nó thông minh nhất”, Tổng thống Estonia Alar Karis từng phát biểu. Đây không chỉ là triết lý công nghệ mà là triết lý lãnh đạo.

Mô hình chính phủ số Estonia không phải là một điểm đến mà là một lộ trình. Một lộ trình mà bất kỳ quốc gia nào cũng có thể học hỏi, điều chỉnh và thực thi, miễn là có đủ sự can đảm để đổi mới và đặt lợi ích công dân lên hàng đầu.