Đọc lại trường ca "Long mạch" của Hoàng Trần Cương

Trong sự nghiệp sáng tác văn học khá đồ sộ của Hoàng Trần Cương, ông “trình làng” cả văn xuôi lẫn thơ và trường ca, trong đó riêng trường ca có tới 4 tác phẩm gồm: Đỉnh Vua (2002), U Minh (2002), Trầm tích (1999) và Long mạch (2015). Trong khi trường ca Trầm tích khiến cho Hoàng Trần Cương được giới phê bình xếp vào hàng “thi bá” sau khi giành được nhiều giải thưởng quan trọng như Giải Nhất cuộc thi thơ của tuần báo Văn Nghệ 1989-1990, Giải thưởng VHNT Bộ Quốc phòng (1994-1999), Giải thưởng Hồ Xuân Hương của Hội VHNT Nghệ An (1997-2002), được dịch ra tiếng Anh, xuất bản năm 2007 và đặc biệt là Giải thưởng Nhà nước về văn học - nghệ thuật (2022), thì trường ca Long mạch được viết sau đó lại có một “số phận” khác dù trường ca này từng vinh dự nhận Giải thưởng Hội Nhà văn Việt Nam (2015). Phải chăng, điều này trùng khớp với nhận định (hay tiên liệu) của một nhà phê bình lúc bấy giờ sau thành công vang dội của trường ca Trầm tích “thì rồi Hoàng Trần Cương cũng khó mà vượt qua được chính anh” (Thái Doãn Hiểu)*.

Vậy có phải Hoàng Trần Cương dù đầy nội lực sáng tạo, trên đà thắng lợi để tiếp tục hành trình sáng tạo, được ghi nhận và đánh giá cao qua trường ca Long mạch, thì trên thực tế vẫn không thể vượt qua chính mình so với đỉnh cao trước đó, như trường ca Trầm tích đã đạt tới? Theo chúng tôi, trả lời câu hỏi này không dễ nếu người đọc có độ lùi cần thiết để cùng đọc, nghiền ngẫm cả hai trường ca nói trên, để có thể thấy được những đóng góp đáng trân trọng của Hoàng Trần Cương về nội dung và nghệ thuật, có gì mới và khác so với những thành công rực rỡ trước đó như nhiều người đã biết?

Đã có rất nhiều bài phê bình-nghiên cứu, đã có hội thảo về trường ca Trầm tích khi trường ca này ra đời ngay lập tức được đón nhận rộng rãi và đánh giá rất cao. Chỉ xin dẫn điều đọng lại sâu sắc khi nói đến Hoàng Trần Cương là “Trầm tích thơ, với Hoàng Trần Cương, là trầm tích nỗi đau, trầm tích hy vọng, và trên tất cả, hóa thạch những hình ảnh yêu thương nhất của làng quê mình, một làng quê xứ Nghệ với bao thăng trầm, vất vả, nén chịu và dẻo dai như tre ngâm hun khói..” (Thanh Thảo)**.

Nếu như trong trường ca Trầm tích, Hoàng Trần Cương tự sự “Mẹ tôi đẻ rơi tôi bên cối giã gạo/ Tôi lấm láp đáp mình vào đất/ Gió lào mặc cho tôi chiếc áo màu nâu”(Nguồn cội) và “Năm tròn bảy tuổi đầu//Theo cha ra Hà Nội” (Cá gỗ), thì trong trường ca Long mạch, ông xuất hiện với một tâm thế khác “Anh mang trong mình/Một lúc ba dòng sông/Sông Hồng đỏ/Sông Lam xanh/Sông Cầu biếc..” (Sông và em). Nghĩa là từ con người xứ Nghệ nghịch ngợm, nóng nảy và hết mực với anh em, bạn bầu, với quê hương xứ sở, Hoàng Trần Cương đã được tiếp thu văn hóa sông Hồng, sông Cầu để trong con người ông, trong thơ ông có thêm nhiều phẩm chất mới, lắng đọng hơn, mãnh liệt hơn và vang xa hơn.

Đọc kỹ hai trường ca Trầm tích và Long mạch, dễ thấy ông đều xuất phát từ mảnh đất quê nghèo khó và nhân nghĩa để đi ra rộng dài, cao xa cùng mọi miền đất nước. Trong trường ca Trầm tích, ông khắc họa vô cùng xuất sắc hình ảnh miền Trung nói chung và làng quê Nghệ nói riêng “Miền Trung mỏng và sắc như cật nứa/Chuốt lòng mình thành dải lụa sông Lam” (Miền Trung). Trong khi đó với trường ca Long mạch, Hoàng Trần Cương với “mạch chủ” cũng từ quê Nghệ, từ người cha, người mẹ, những địa danh quen thuộc như bara Đô Lương, bến sông Lường… nhưng biết cách vươn tới tầm cao, độ khái quát của mỗi vấn đề, sự kiện mà ông nói tới. Đoạn thơ sau đây là minh chứng cụ thể được rút trong chương Nết đất:

“Ôi! Sông Lam đừng có một ngày

Không chảy về xuôi nữa

Và mọi suối sông từng róng riết miền xanh đất Việt

Đừng có một ngày

Không biết chảy về đâu”

Cùng nói chuyện no đói đời thường, Hoàng Trần Cương từ chỗ tập trung tả thật hay, thật ấn tượng và bất ngờ:

“Tảng cháy cạy đi rồi

Còn hằn vết móng tay

Cày lên

Sưng cả đáy nồi”

(Nguồn cội – Trầm tích)

đã đi đến chỗ nhìn thẳng vào thực tế khắc nghiệt, éo le của cuộc sống, không hoa mỹ màu mè câu chữ mà tập trung đi sâu vào thăm thẳm tâm trạng của mỗi đời người, đời sông:

“Con ra đứng ngoài sông

Lặng nhìn nước xiết”

(Quỷ nước – Long mạch).

Điều dễ thấy là trường ca Trầm tích với mạch cảm xúc mãnh liệt, với tài năng nghệ thuật cao siêu, ngòi bút Hoàng Trần Cương đã để lại rất nhiều câu thơ xuất sắc, đoạn thơ hay, thậm chí cả chương ấn tượng như Miền Trung chẳng hạn. Điều này không được thể hiện trong trường ca Long mạch, dù trường ca viết sau có độ dài hơn, cụ thể hơn và cũng khái quát hơn, cảm xúc và năng lượng tác giả cũng mãnh liệt không kém. Có phải vì thế, trường ca Long mạch không còn tạo được ấn tượng theo cách mà trường ca Trầm tích đã tạo ra chăng?

Nhiều bạn đọc, bạn viết từng biết, sau thành công vượt bậc của trường ca Trầm tích, Hoàng Trần Cương tự thấy còn đủ sức để viết tiếp 4 trường ca nữa, dù trên thực tế ông chỉ trình làng trường ca Long mạch mà chúng ta đang bàn tới. Thành công của Trầm tích là điều đáng mừng, là cột mốc lớn nhưng đồng thời cũng dựng nên một…vật cản trong quá trình sáng tạo Long mạch cũng như mọi sáng tạo khác về sau, bắt buộc nhà thơ phải hành động quyết liệt với phương châm làm mới/làm khác chính mình, phải vượt lên cao hơn, xa hơn những đỉnh-núi-thơ mà ông đã đặt chân tới.

Không dễ dàng, đầy cạm bẫy nhưng Hoàng Trần Cương đã can đảm, khí phách để vượt qua. Rõ ràng, Hoàng Trần Cương khi viết trường ca Long mạch đã dám mạo hiểm khi đặt ra “một đề tài không thể kiểm chứng bằng hiện thực, chủ đề khó giới hạn bằng lịch sử” và “đắc ý tìm được khoảng đắc địa để tung hoành cả nội dung suy tưởng lẫn hình thức biểu đạt” (Vũ Quần Phương)***. Khi viết trường ca Long mạch, Hoàng Trần Cương thậm chí còn phát huy nhiều hơn nội lực sáng tạo vốn có, để dựng lên một cách chân thực và sinh động khí và thế của sông núi, của nước, của đất, của lòng người, không chỉ người xứ Nghệ, người miền Trung gian khó mà của cả dân tộc Việt. Rõ ràng, ý thức về không gian, thời gian, tầm vóc chủ đề sáng tạo của Hoàng Trần Cương đã mở rộng hơn trước, đích đến cũng xa hơn, tham vọng cũng nhiều hơn dù có thể việc tới đích, tới đỉnh cao mới hoàn toàn không phụ thuộc vào ý muốn của người thơ.

Mặc dù “không thể kiểm chứng bằng hiện thực” nhưng bố cục trường ca Long mạch với 11 chương đều bám chắc vào long-mạch-thơ với những sáng tạo độc đáo mà vẫn không xa rời nguyên gốc như các chương Nết đất, Hồn sông, Mạch chủ, Quỷ nước, Vía biển, Thế núi…cộng với long-mạch-riêng của tác giả như Khấn thầm, Sông và em, Huyết thống…Với chất liệu hiện thực ngồn ngộn, nhất là hiện thực xứ Nghệ mang đậm dấu tích văn hóa truyền thống và hiện đại, nhịp thơ cuồn cuộn, hối hả, câu thơ biến hóa, tung hoành nhờ nội lực sung mãn, Hoàng Trần Cương tiếp tục tạo nên âm hưởng vừa sử thi hào hùng vừa hiện thực nóng rẫy trong từng câu thơ, đoạn thơ, trọn từng chương và ăn khớp nhịp nhàng, uyển chuyển trong tổng thể tác phẩm.

“Cha tôi

Mắt vẫn cười

Buồn vui trúng trật

Con cháu sum vầy

Bếp chật

Khói phân vân”

(Huyết thống)

là khổ thơ được viết trong dạt dào cảm hứng long-mạch-riêng của tác giả. Chương này góp phần bổ sung vào các phần long-mạch-thơ chung của tác phẩm, nói cái riêng để góp vào cái chung rộng lớn, nói chuyện một người cụ thể, một không gian quen thuộc cụ thể nhưng vẫn tạo được sự khái quát, vẽ được cái hồn của không gian ấy nhờ câu thơ huyền ảo “Khói phân vân”. Nhà thơ không chỉ tả mà qua tả còn bộc lộ nghĩ suy, trăn trở, đưa sự việc từ cố định đến chuyển động không ngưng nghỉ…

Ngược lại, trong long-mạch-thơ chung cũng lại dẫn tới long-mạch-riêng rất tài tình như khi Hoàng Trần Cương tự sự về Hồn sông, miêu tả dòng sông chảy nói chung:

“Chảy như bị ma ám

Chảy cồn cào như nỗi lo của người hoang thai

Chảy cóc nhảy lim dần trong dấu chân của chó dại tháng bảy

Lặng lẽ men đê

Gầm ghè cõng nắng

Xuyên sơn

Sờn bóng quê làng…”.

Câu thơ tự do bung phá, bút pháp so sánh táo bạo mang đầy nhựa sống hiện thực bỗng sáng lên, vút lên với một câu thơ đầy khí chất lãng mạn, suy tư “Sờn bóng quê làng”. Có thể ai đó nhớ đến thơ Nôm Nguyễn Trãi “Mở cửa đêm chờ hương quế lọt/Quét hiên ngày lệ bóng hoa tan” với một ý thơ đầy chất thi sỹ, tính nhân văn và sự minh triết tột cùng: người thơ ngập ngừng quét hiên vì “sợ bóng hoa tan”! (Vũ Bình Lục).

Chắc chắn Hoàng Trần Cương với kiến văn cực tốt của mình đã từng đọc câu thơ tuyệt tác của cha ông và trong dòng chảy cuồn cuộn của sự sáng tạo đã vừa biết cách học hỏi người đi trước, vừa biết tránh sự lặp lại khiên cưỡng. Rõ ràng, câu thơ tả dòng nước chảy “Sờn bóng quê làng” của Hoàng Trần Cương tạo được dấu ấn riêng trước hết nó phù hợp với không khí thơ trong khổ thơ nói trên, vừa tạo ra sự khác lạ, sâu sắc trong cách nhìn về một hiện tượng cụ thể. “Bóng hoa tan” và “Sờn bóng quê làng” cùng có chung một khái niệm ảo là cái bóng, cùng chung sự chuyển động theo chiều hướng tiếc nuối, không mong muốn là “tan” và “sờn” nhưng rõ ràng mức độ khác nhau. Đó là sự khác của một khoảnh khắc bùng nổ tâm trạng và một quá trình bền bỉ, nhìn thật kỹ mới thấy, mới cảm được. Hoàng Trần Cương học và học rất hay để vượt lên, tiếp bước chính là ở chỗ đó.

Đúng như nhà thơ Vũ Quần Phương nhận xét “Tác phẩm này, là một trải nghiệm hiện thực cũng là một kết tinh nghĩ ngợi của cả đời người về dân, về nước. Cách biểu hiện lẫn nội dung in dấu ấn mỹ cảm và nghị lực lao động thơ khá rõ. Một bước tiến về tầm vóc tư duy, cách xử lý đề tài và kỹ thuật bút pháp rất đáng ghi nhận”***. Rõ rành, trường ca Long mạch xứng đáng có chỗ đứng vững chắc trong lòng bạn đọc và cách Hoàng Trần Cương đạt tới kết quả này giống như kỷ lục mới của một nhà vô địch, ngỡ như không có gì, rất ít ỏi nhưng thực ra khi ở trên đỉnh cao, phấn đấu đến cùng để tăng thành tích dù nhỏ cũng đã là một kỳ tích không phải ai cũng đạt được. /.

^{Nén tâm nhang nhân 5 năm ngày mất thi sỹ Hoàng Trần Cương (9/4/2020-2025)}

-------------

*http://vanhoanghean.com.vn/chi-tiet-tin-tuc/1156-hoang-tran-cuong-nguoi-hoa-giai-nhung-noi-niem-khat-vong

**https://thanhnien.vn/hoang-tran-cuong-da-nhap-vao-tram-tich-185945248.htm

***Vũ Quần Phương: Thế núi hình sông mang vóc dạc tâm hồn đất nước – Thay lời giới thiệu trường ca Long mạch, NXB Hội Nhà văn, 2015

****Vũ Bình Lục: Thi sĩ đích thực, trang fb cá nhân 12/08/2024