EU tăng tốc mở rộng thành viên: Bước đi chiến lược

Tính toán chiến lược của EU

Thông báo của Ủy ban châu Âu (EC) về khả năng kết nạp thêm các thành viên mới vào năm 2030 đã đánh dấu một bước ngoặt quan trọng trong tư duy chiến lược của Liên minh châu Âu. Sau gần 2 thập kỷ tạm ngưng mở rộng kể từ làn sóng năm 2013 với Croatia, Brussels dường như đã sẵn sàng cho một giai đoạn hội nhập mới - sâu sắc hơn, nhanh hơn nhưng cũng thận trọng hơn. Trong bối cảnh địa chính trị thay đổi nhanh chóng, đặc biệt, sau cuộc xung đột Nga - Ukraine, việc mở rộng không chỉ mang ý nghĩa chính trị mà còn là một lựa chọn mang tính phòng thủ. EU hiểu rằng, một châu Âu thống nhất về thể chế sẽ mạnh hơn nhiều so với một lục địa phân mảnh.

Sau khi Nga tiến hành chiến dịch quân sự đặc biệt tại Ukraine năm 2022, các quốc gia Balkan và Đông Âu nhận thấy rõ hơn bao giờ hết sự cấp bách của việc hội nhập châu Âu. Với Brussels, đây cũng là cơ hội để củng cố “vành đai ổn định” quanh biên giới phía Đông - nơi mà những bất ổn có thể lan tỏa sâu vào lục địa. Ủy ban châu Âu vì thế đã đưa 10 quốc gia, gồm Montenegro, Albania, Ukraine, Moldova, Serbia, Bắc Macedonia, Bosnia & Herzegovina, Kosovo, Thổ Nhĩ Kỳ và Gruzia vào danh sách các đối tác trọng điểm. Trong đó, Montenegro và Albania được đánh giá là đã đạt tiến bộ vượt trội, trong khi Serbia và Gruzia bị coi là chậm trễ, thậm chí tụt lùi trong cải cách dân chủ. Chiến lược mở rộng lần này của EU không đơn giản là mở cửa đón thành viên mới, mà là một quá trình có điều kiện nghiêm ngặt. EU nhấn mạnh nguyên tắc “dựa trên thành tựu” - tức là chỉ những nước đạt đủ tiêu chuẩn về pháp quyền, dân chủ và năng lực hành chính mới được thúc đẩy tiến trình gia nhập. Cách tiếp cận này nhằm tránh lặp lại những sai lầm trong quá khứ, khi một số thành viên mới gia nhập nhưng sau đó lại có xu hướng thoái lui khỏi các giá trị nền tảng của Liên minh. Để bảo đảm điều đó, đề xuất “thời kỳ thử thách” cho các quốc gia mới đã được đưa ra tại hội nghị. Theo đó, các nước mới gia nhập có thể bị đình chỉ quyền thành viên nếu vi phạm nghiêm trọng các nguyên tắc dân chủ hoặc pháp quyền của EU.

Trên thực tế, mở rộng thành viên là phép thử cho khả năng lãnh đạo và sức hấp dẫn của EU trong bối cảnh cạnh tranh ảnh hưởng toàn cầu. Trong khi Trung Quốc tăng cường hiện diện tại Balkan thông qua đầu tư hạ tầng, còn Nga vẫn duy trì ảnh hưởng chính trị tại Serbia, việc EU đưa ra tín hiệu mở rộng rõ ràng là cách thể hiện rằng, Liên minh vẫn là trung tâm quyền lực định hình trật tự châu Âu. Cùng với đó, các gói hỗ trợ tài chính khổng lồ như Kế hoạch tăng trưởng 6 tỷ Euro cho Tây Balkan, 1,9 tỷ Euro cho Moldova và 50 tỷ Euro cho Ukraine được triển khai không chỉ nhằm hỗ trợ phát triển kinh tế, mà còn để củng cố mối ràng buộc chính trị giữa các quốc gia ứng viên và EU. Bản thân các nhà lãnh đạo châu Âu cũng thừa nhận rằng, mở rộng không chỉ là vấn đề của những nước muốn gia nhập, mà còn là cơ hội để EU chứng minh khả năng thích ứng trong thời đại mới. Chủ tịch EC Ursula von der Leyen khẳng định rằng, mỗi lần mở rộng đều khiến Liên minh mạnh hơn nếu EU vừa mở rộng quy mô, vừa củng cố các giá trị cốt lõi.

Như vậy, làn sóng mở rộng mới đang trở thành chiến lược kép của EU - vừa củng cố sức mạnh nội khối, vừa mở rộng tầm ảnh hưởng ra bên ngoài. Tuy nhiên, đằng sau sự tự tin ấy là không ít thách thức: Chia rẽ chính trị, sự dè dặt của một số nước thành viên, và câu hỏi lớn về khả năng dung nạp những thành viên mới của một Liên minh vốn đã phức tạp. Đó chính là bối cảnh cho tham vọng đặc biệt của Ukraine - quốc gia muốn gia nhập EU sớm hơn cả kế hoạch.

Tham vọng của Ukraine

Ukraine là quốc gia được nhắc đến nhiều nhất trong báo cáo mở rộng thành viên năm 2025 của Ủy ban Châu Âu. Từ góc độ chiến lược, việc Ukraine gia nhập EU lại mang ý nghĩa an ninh to lớn. Một Ukraine hội nhập sâu với châu Âu sẽ trở thành tấm lá chắn địa chính trị, củng cố an ninh cho toàn bộ sườn Đông của EU. Dù cuộc xung đột với Nga vẫn chưa thấy hồi kết, Ukraine vẫn thể hiện quyết tâm mạnh mẽ trong việc cải cách, hội nhập và tiến gần hơn tới tư cách thành viên EU. Tổng thống Volodymyr Zelenskyy coi việc gia nhập Liên minh trước năm 2030 là mục tiêu chiến lược không chỉ về kinh tế, mà còn về an ninh và chính trị. Trong báo cáo thường niên, EU đánh giá Ukraine đã đạt “những tiến bộ đáng kể” trong quản trị, minh bạch và chống tham nhũng. Dù vậy, EU vẫn nhấn mạnh rằng, Ukraine cần tiếp tục củng cố pháp quyền, bảo đảm tính độc lập của các cơ quan tư pháp và duy trì cải cách hành chính bền vững.

Thách thức lớn nhất đối với Ukraine hiện nay là duy trì tốc độ cải cách trong điều kiện xung đột kéo dài. Ngoài ra, Ukraine còn đối mặt với những trở ngại mang tính thể chế. Mọi quyết định mở rộng của EU đều phải đạt được sự đồng thuận tuyệt đối của 27 quốc gia thành viên - điều mà hiện nay không dễ dàng. Hungary vẫn phản đối mạnh mẽ việc mở thêm các cụm đàm phán với Ukraine, từ đó khiến tiến trình này nhiều lần bị đình trệ. Để vượt qua trở ngại này, EC đang xem xét áp dụng các biện pháp linh hoạt hơn, như tách riêng tiến trình của Moldova và Ukraine hoặc sử dụng cơ chế bỏ phiếu đa số có điều kiện.

Dẫu vậy, giới chuyên gia vẫn cho rằng, mục tiêu gia nhập trước năm 2030 của Ukraine mang nhiều tính biểu tượng hơn là khả thi. Ngay cả trong kịch bản lạc quan, quá trình đàm phán có thể kéo dài ít nhất đến năm 2028, trong khi việc phê chuẩn của các nghị viện quốc gia thường mất thêm vài năm. Nếu không có cải cách mạnh mẽ ở cả hai phía - EU và Ukraine - mốc năm 2030 sẽ khó đạt được. Điều quan trọng đằng sau bản kế hoạch vừa công bố của EU là tiến trình này đã tạo ra một động lực chính trị mới cho châu Âu. Bằng cách xác định thời hạn cụ thể, EU gửi đi thông điệp rằng, cánh cửa đang mở rộng - miễn là các ứng viên đủ quyết tâm. Còn với Ukraine, lời hứa ấy là nguồn cổ vũ to lớn, giúp duy trì niềm tin và ý chí cải cách trong bối cảnh xung đột với Nga vẫn đang kéo dài.

Việc Liên minh châu Âu đặt mục tiêu kết nạp thành viên mới vào năm 2030 là minh chứng cho tham vọng tái định hình bản đồ quyền lực của "lục địa già". Làn sóng mở rộng lần này không chỉ là phép thử với các ứng viên như Ukraine, Moldova hay Albania, mà còn là phép thử với chính EU - xem liệu Liên minh có đủ năng lực để vừa mở rộng quy mô, vừa duy trì hiệu quả hoạt động. Nếu thành công, châu Âu sẽ bước vào một kỷ nguyên mới: Một Liên minh gồm hơn 30 quốc gia, trải dài từ Đại Tây Dương đến Biển Đen, trở thành một cực quyền lực có tiếng nói mạnh mẽ hơn trong trật tự thế giới. Nhưng nếu thất bại, EU có nguy cơ tự chia rẽ, khi các quốc gia thành viên không đồng thuận về tốc độ và phạm vi hội nhập.