(Baonghean) - Bấm chân xuống núi vẫn còn nghe tiếng đàn môi trên đỉnh Phá Đánh lảnh lót vọng theo câu hát do người Huồi Cọ tự sáng tác: “Người Mông cõng con chữ về bản/Con chữ dắt tay người Mông ra khỏi cái nghèo...”.
Bản Huồi Cọ, xã Nhôn Mai có 35 hộ, hơn 200 khẩu, nằm trên đỉnh Phá Đánh quanh năm mây phủ, nơi heo hút nhất của huyện vùng cao Tương Dương. Ngày trước, người Mông trên đỉnh núi chon von này chỉ biết phát nương, làm rẫy. Quanh năm “bán mặt cho đất, bán lưng cho trời” lam lũ cực nhọc mà vẫn đói cơm lạt muối và đói cả con chữ.
Người Mông học thành bác sỹ
Và Bá Tủa, bác sĩ, trạm trưởng Trạm y tế xã, quê ở bản Huồi Cọ vẫn chưa quên chuyện những ngày gian nan có được con chữ, trưởng thành được như bây giờ là nhờ công lao người cha và các thầy cô, bộ đội Đồn Biên phòng Nhôn Mai. Một lần cha Tủa, ông Và Tổng Chư, vai khoác khẩu súng kíp, lưng thắt bao dao, dắt theo con lợn to gần một tạ lội bộ gần ba ngày trời ra chợ thị trấn Hòa Bình bán đổi hàng. Quan sát, tìm hiểu, ông ngộ ra rằng người Thái, người Kinh ở dưới thấp khôn hơn, giàu có, ăn trắng mặc trơn hơn người Mông trên núi cao là nhờ trong đầu họ có cái chữ. Về bản, Huồi Cọ chưa mở được lớp học, ông Tổng Chư bắt Tủa phải đi học cho được con chữ như người Thái, người Kinh ở dưới thấp. Hồi đó Tủa mới sáu tuổi, còn nhỏ dại lắm, lưng cõng gạo, cha dắt tay Tủa xuống xã Nhôn Mai gửi cho thầy cô. Nhiều lần Tủa trốn học về Huồi Cọ, nhưng cha khuyên bảo và dắt xuống trường học xong tiểu học rồi THCS.
 |
| Học sinh Huồi Cọ trồng rau. |
Những năm 80 thế kỷ trước, tôi đã biết Tủa qua Hiệu trưởng trường THPT Dân tộc nội trú huyện Tương Dương Lô Văn Tắn. Thầy Tắn tốt nghiệp khoa Vật lý, Trường Đại học Vinh trở về trường cũ giảng dạy, rồi giữ chức hiệu trưởng nhà trường. Đến thăm trường, thầy Tắn khoe có một cậu học trò đặc biệt, người Mông thuộc “của hiếm” lúc bấy giờ đến học. Thầy Tắn kể: Để động viên cậu học trò người Mông rời bản Huồi Cọ, xã Nhôn Mai nằm trên độ cao hơn 1.500m so với mặt biển, quanh năm “ủ trong mây”, xuôi về thị trấn Hòa Bình học chữ thật công phu. Thầy Tắn đã cùng một số giáo viên nhà trường phối hợp với các chiến sĩ Đồn Biên phòng Nhôn Mai phải vượt hơn 50 km đường qua những dốc dựng đứng, mặt chạm đất lên Huồi Cọ tuyên truyền, vận động con em đồng bào Mông xuống núi đi học.
Hồi đó, khi lên vận động con em đi học, nhiều gia đình băn khoăn: “Chưa đủ cơm ăn thì làm sao học được chữ, nhà xa trường thì đi học làm sao được hay học xong thì làm gì, ở đâu”… Và Bá Tủa, khi đó đang học dở lớp 7 phải bỏ học vì phải theo cha, mẹ lên rẫy xa tận Piềng Lọng Quàng trồng cây thuốc phiện. Sau mấy ngày kiên trì bám bản vận động, người Huồi Cọ đã chịu nghe cái lời hay của các thầy cô, các anh bộ đội. Nghe thầy Lô Văn Tắn khuyên bảo, cha Tủa, ông Và Tổng Chư đồng ý cho Tủa xuống huyện để học tiếp cái chữ. Thầy Tắn đưa Và Bá Tủa xuống ở ngay trong nhà mình nuôi ăn học. Thầy Tắn giao cho thầy Vi Tân Hợi, nay là Phó Chủ tịch UBND huyện Tương Dương kèm cặp Tủa học. Tủa vốn thông minh, có trí nhớ tốt nên tiếp thu nhanh. Học hết lớp 7, nghỉ hè, nhà trường cử giáo viên đưa Tủa về tận nhà. Sau dịp nghỉ hè, chờ không thấy Tủa trở lại trường thì hay tin gia đình đã cưới vợ cho Tủa. Hiệu trưởng Tắn lại tức tốc ngược nguồn Nậm Nơn lên Huồi Cọ đưa Tủa trở lại trường.
Thấy tháng nào Tủa cũng xin về nhà, sợ bỏ học giữa chừng, thầy Tắn bàn với các giáo viên tìm cách động viên rồi nhanh chóng chuyển Và Bá Tủa về học Trường THPT Dân tộc nội trú tỉnh dưới Thành phố Vinh. Tại trường THPT Dân tộc nội trú tỉnh, Tủa gặp nhiều bạn bè người Mông từ các huyện Quế Phong, Kỳ Sơn về học. Được tham gia vào nhiều hoạt động của nhà trường và được thầy cô chăm sóc chu đáo, nỗi nhớ nhà, nhớ vợ trong đầu Tủa dần nguôi. Sau 5 năm miệt mài học tập, Và Bá Tủa tốt nghiệp lớp 12, rồi được xét cử tuyển vào học Trường Trung cấp Y tế Nghệ An. Nhưng ra trường về quê không xin được việc làm, không để phí kiến thức mình đã học được, Tủa xách túi thuốc đi khắp các bản làng biên giới khám và chữa bệnh cho người dân. Dẫu cuộc sống gia đình còn nhiều khó khăn nhưng với người bệnh nghèo Tủa không lấy tiền.
Có lẽ trong đời làm thầy thuốc Tủa không bao giờ quên đó là chuyện chữa cho bệnh nhân Lỳ Chia Dở, bản Phá Mựt, ở xã Nhôn Mai bị một khối u trong họng. Ông Chia Dở đã đi hết các bệnh viện từ tuyến huyện, tỉnh, ra mãi Trung ương, nhưng đều bị trả về. Có bệnh thì vái tứ phương, gia đình tìm đến nhờ Và Bá Tủa cứu chữa nhưng không hy vọng nhiều. Sau khi khám, Và Bá Tủa quyết định cắt vứt khối u trong họng bệnh nhân. Và Bá Tủa kể lại: “Lúc đó, khám thấy vậy cũng do dự, nhưng mình tin khối u đó lành, khoa học vẫn có lúc nhầm lẫn, vậy là mình quyết định cắt”. Sau ba tháng hết bệnh, gia đình Chia Dở mang hai nén bạc và một con lợn to đến hậu tạ. Tủa không những không nhận lễ vật mà còn tổ chức một bữa cơm mừng bệnh nhân đã thoát khỏi lưỡi hái tử thần. Tiếng lành đồn xa, bà Kha Thị Hoan (vợ thầy Lô Văn Tắn) hồi đó đang giữ chức Phó Chủ tịch UBND huyện nghe tin đã giao cho ngành Y tế huyện Tương Dương tuyển dụng Tủa vào ngành. Mấy năm sau, Và Bá Tủa tiếp tục thi đậu vào Trường Đại học Y Thái Bình, hệ chuyên tu.
Bây giờ Và Bá Tủa là một bác sĩ giỏi, hết lòng vì người bệnh, một điển hình tiên tiến trong phong trào “Học tập và làm theo tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh” ở huyện. Ông Vi Tân Hợi, Phó Chủ tịch UBND huyện Tương Dương, cũng là thầy giáo cũ đã nhận xét về Tủa như vậy.
Kỳ tích trên đỉnh Phá Đánh
Ông Già Ga Súa, chi hội trưởng Chi hội khuyến học Huồi Cọ cho biết: Thấy Và Bá Tủa trở thành bác sĩ giỏi chữa được con bệnh, không chỉ dòng họ Và tự hào mà cả người Mông ở bản trên, mường dưới đều tự hào. Từ đó người Huồi Cọ hợp sức cùng vào rừng tìm nguyên vật liệu về dựng trường lớp, đón thầy cô về bản dạy chữ. Ban ngày trẻ con học, đêm về người lớn cũng thắp đèn học lớp xóa mù. Khi lên cấp THCS, người Huồi Cọ xuống gặp lãnh đạo xã, nhà trường xin đất, rồi chặt gỗ, đánh tranh dựng lều cho các em trọ học, Lên cấp THPT, trường cách xa nhà hàng mấy ngày đường, điều kiện ăn ở, đi lại còn khó khăn gấp nhiều lần ở trường xã. Vượt lên những khó khăn ấy, cha mẹ các em học sinh bản Huồi Cọ xuống tận thị trấn Hòa Bình, thuê nhà cho các em trọ.
Phong trào khuyến học, khuyến tài ở bản Huồi Cọ cũng xuất hiện từ đây. Đầu tiên chỉ họ Và góp gạo, tiền nuôi Và Bá Tủa học làm bác sĩ, rồi phong trào lan rộng ra cả bản, nhà góp trứng, góp gạo, nhà góp rau, măng.... ai có gì góp nấy. Các em đoạt học sinh giỏi hoặc đi học THPT hay đang học ở các trường chuyên nghiệp đều được dòng họ và dân bản hỗ trợ, tùy theo khả năng từng nhà mà các hộ gia đình đóng góp vào Quỹ khuyến học của bản hay của dòng họ. Từ phong trào quyên góp hỗ trợ học sinh đi học đã trở thành phong trào thi đua lao động sản xuất giỏi trồng thật nhiều lúa, ngô, khoai, nuôi được nhiều trâu, bò, dê, lợn, gà...để nuôi con em ăn học thành tài. Từ phong trào khuyến học khuyến tài, nhiều hộ đã vươn lên hết nghèo, bây giờ nhiều hộ ở Huồi Cọ đã có của ăn của để. Trưởng bản Và Khua Đớ cho biết: Hiện, Huồi Cọ có hơn 40 cặp trâu, bò khuyến học, khuyến tài, riêng dòng họ Và đã có 15 cặp, chưa kể đến hàng trăm con lợn, hàng nghìn con gà đen...
Theo hiệu trưởng Trường THCS Nhôn Mai Trần Ngọc Tuấn, ngoài những tấm gương hiếu học như Và Bá Tủa, Và Bá Tỉnh, Và Bá Xáo, Già Bá Già, Và Bá Tùng, Và Bá Lý, Và Bá Lồng, Và Bá Câu, Và Bá Xuân, Và Bá Xua, Và Bá Dình hay Và Y Mải... Nhiều em như: Già Y Mỵ, Và Y Mải, Và Pa Chùa, Già Y Chử, Và Bá Cau, Và Bá Thái, Và Bá Chủ, Già Bá Già, Và Bá Tùng ... ở bản Huồi Cọ tuy gia đình nghèo khó, nhưng vẫn quyết tâm học tập. Hiện, bản Huồi Cọ có 47 học sinh đang học tiểu học và THCS, đến nay đã có 17 em tốt nghiệp và đang học các trường đại học, cao đẳng, trung học chuyên nghiệp. Người bản Huồi Cọ có người đã trở thành kỹ sư, bác sĩ, giáo viên, sĩ quan công an, bộ đội biên phòng...Con số đó, với Huồi Cọ đã là kỳ tích.
Kết thúc bài viết, tôi chợt nghe tiếng khèn trên đỉnh Phá Đánh vọng về theo câu hát do người Huồi Cọ tự sáng tác: “Người Mông cõng con chữ về bản/Con chữ dắt tay người Mông ra khỏi cái nghèo...”.
Bài, ảnh: Minh Thư
