Xã hội

Kỳ cuối: Viết tiếp khát vọng của người Ơ Đu

Nam Phong • 01/09/2025 11:37

Khi mới được đưa về sống tập trung ở một bản riêng, đời sống kinh tế của người Ơ Đu được xem là khó khăn nhất trong cộng đồng dân tộc thiểu số ở miền Tây Nghệ An, trong khi những nét văn hóa độc đáo đã gần như bị mai một.

Nội dung: Tiến Hùng - Mỹ Hà; Kỹ thuật: Nam Phong • 01/09/2025

Khi mới được đưa về sống tập trung ở một bản riêng, đời sống kinh tế của người Ơ Đu được xem là khó khăn nhất trong cộng đồng dân tộc thiểu số ở miền Tây Nghệ An, trong khi những nét văn hóa độc đáo đã gần như bị mai một. Trước bối cảnh đó, Đảng và Nhà nước đã có nhiều chính sách đặc biệt dành riêng cho họ. Với nguồn lực đầu tư lớn, sau gần 20 năm cuộc sống của người Ơ Đu đã dần đổi thay.

Sau nhiều thăng trầm trong lịch sử, khi 73 hộ dân mới được đưa về tái định cư một bản riêng ở bản Văng Môn vào 20 năm trước, các bản sắc văn hóa của người Ơ Đu gần như không còn. Trước bối cảnh đó, nhiều đề án phát triển liên quan đến người Ơ Đu được xây dựng và thực hiện.

Theo đó, trong gần 2 thập kỷ qua, các chính sách liên quan đến bảo tồn văn hóa dân tộc Ơ Đu liên tiếp được thực hiện. Có thể kể đến như Đề án Hỗ trợ phát triển kinh tế - xã hội dân tộc Ơ Đu ở Nghệ An qua các giai đoạn 2006 - 2010, 2011 - 2015, 2016 - 2025; Hay Đề án Bảo tồn phát huy giá trị nghệ thuật biểu diễn các dân tộc thiểu số tỉnh Nghệ An giai đoạn 2018 - 2025 cũng có phần riêng dành cho dân tộc Ơ Đu; Rồi "Đề án Bảo tồn, phát huy trang phục truyền thống các dân tộc thiểu số ở Việt Nam trong giai đoạn hiện nay” của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch thì Nghệ An cũng đưa ra một chương trình riêng và có phần dành cho dân tộc Ơ Đu… Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Nghệ An cũng thực hiện nhiều chính sách liên quan đến bảo tồn di sản văn hóa của dân tộc Ơ Đu như xây dựng nhà văn hóa cộng đồng, khôi phục Lễ hội tiếng sấm đầu năm của người Ơ Đu… Ban Dân tộc tỉnh Nghệ An cũng thực hiện các chính sách như khôi phục tiếng nói, nghề dệt thổ cẩm cho người Ơ Đu…

Chính sách dành cho các dân tộc thiểu số rất ít người nói chung và chính sách dành riêng cho dân tộc Ơ Đu nói riêng là những nỗ lực to lớn của Đảng và Nhà nước dành cho nhóm các dân tộc thiểu số. Các chính sách liên quan này đều được xây dựng liên tiếp qua các giai đoạn khác nhau và nội dung trải dài trên mọi lĩnh vực cuộc sống.

Tiến sĩ Bùi Minh Hào - người có nhiều năm nghiên cứu về dân tộc Ơ Đu cho rằng, những chính sách bảo tồn di sản văn hóa trong những năm qua đã góp phần giúp cho đồng bào có nhiều cơ hội hơn để bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa của dân tộc mình. Nhà văn hóa cộng đồng được xây dựng to lớn và hiện đại. Những điệu múa được khôi phục. Một số sinh hoạt văn hóa cộng đồng cũng được dàn dựng lại. Trang phục truyền thống dần được hồi sinh cùng với nghề dệt may thổ cẩm. Các hoạt động biểu diễn nghệ thuật trình diễn truyền thống dân tộc Ơ Đu được thực hành nhiều hơn trong các cuộc thi nghệ thuật quần chúng…

“Nói tóm lại, các chính sách bảo tồn di sản văn hóa dân tộc Ơ Đu đã tạo ra một động lực quan trọng giúp cho người dân Ơ Đu gìn giữ được một số giá trị văn hóa truyền thống của mình. Từ một cộng đồng sống rải rác trong các bản Thái, Khơ Mú, văn hóa truyền thống ít được coi trọng, nay tập trung về một bản riêng và có nhiều chính sách bảo tồn di sản văn hóa dành riêng cho dân tộc mình là một nguồn lực cả vật chất lẫn tinh thần quan trọng đối với đồng bào”, Tiến sĩ Hào nói.

Nhiều năm gắn bó với người Ơ Đu, Tiến sĩ Bùi Minh Hào thẳng thắn cho rằng, các chính sách của Nhà nước dành cho dân tộc ít người này dù có nhiều kết quả tích cực nhưng cũng để lại một số bài học kinh nghiệm trong quá trình thực hiện. “Các chính sách bảo tồn văn hóa từ trên xuống, dù nguồn kinh phí lớn, nhưng hiệu quả thu lại chưa xứng tầm. Từ các chính sách xây dựng cơ sở vật chất đến bảo tồn các nghề truyền thống, hay các phong tục tập quán đều bộc lộ những hạn chế đó. Nguyên nhân là khi thực hiện các chính sách, dự án này, người dân không có nhiều quyền tham gia và quyết định. Dù việc lấy ý kiến người dân vẫn được tổ chức, nhưng về cơ bản vẫn mang tính hình thức và nhiều khi ý kiến của người dân không được tiếp thu một cách thỏa đáng...”, ông Hào nói.

Trong khi đó, theo kết quả khảo cứu của ông Hào, những nỗ lực từ dưới lên trong việc bảo tồn di sản văn hóa do người dân Ơ Đu chủ động thực hiện lại mang lại hiệu quả cao hơn và góp phần quan trọng vào việc giữ gìn giá trị văn hóa truyền thống. Ví dụ như việc khôi phục lại trang phục truyền thống của phụ nữ và đàn ông dân tộc Ơ Đu. Quá trình khôi phục này không chỉ giúp người Ơ Đu giữ gìn bộ trang phục truyền thống, mà còn làm hồi sinh nghề dệt may ở bản một cách phù hợp hơn. “Có thể thấy rằng, việc tham gia của cộng đồng chủ thể sẽ quyết định đến hiệu quả của việc bảo tồn di sản văn hóa của dân tộc Ơ Đu”, ông Hào nói.

Theo Tiến sĩ Bùi Minh Hào, để phát triển văn hóa truyền thống người Ơ Đu ngoài việc tìm ra những giá trị văn hoá truyền thống của họ còn sót lại để bảo tồn và phát huy, thì cũng cần kiến tạo những yếu tố văn hoá mới, lấy cộng đồng Ơ Đu làm trung tâm để phù hợp với điều kiện và bối cảnh của họ. Kết hợp hài hoà giữa những giá trị văn hoá truyền thống của người Ơ Đu còn sót lại với các giá trị văn hoá mới, nhằm tạo ra động lực cho quá trình phát triển.

Cùng quan điểm này, ông Vi Tân Hợi - nguyên Phó Chủ tịch UBND huyện Tương Dương (cũ) cho rằng, để làm tốt hơn nữa việc bảo tồn văn hóa dân tộc Ơ Đu thì quá trình bảo tồn phải gắn với cộng đồng chủ thể. Không chỉ Nhà nước hay nhà nghiên cứu làm, mà chính người Ơ Đu phải là trung tâm của mọi hoạt động. Cần đào tạo “hạt nhân văn hóa” ngay trong bản, để họ truyền dạy ngôn ngữ, nghề truyền thống, lễ hội.

Ông Hợi đánh giá, bản Văng Môn, nơi có đông đồng bào dân tộc Ơ Đu sinh sống, đã có những thay đổi tích cực về đời sống kinh tế, văn hóa và trình độ dân trí. Tuy nhiên, việc bảo tồn văn hóa Ơ Đu vẫn còn đối mặt với nhiều thách thức, đặc biệt là nguy cơ bị đồng hóa bởi các nền văn hóa khác.

"Phải thừa nhận là các chương trình vẫn chưa có tính bền vững cao. Có thể kể đến như các lớp học tiếng Ơ Đu thường tổ chức theo đợt, không liên tục, dẫn đến việc học chưa được duy trì lâu dài. Còn phát triển nghề thủ công truyền thống thì thiếu thị trường tiêu thụ. Sản phẩm dệt may truyền thống đẹp nhưng tiêu thụ chủ yếu trong nội bộ cộng đồng, ít được kết nối với thị trường du lịch hoặc thương mại điện tử. Các chương trình đã triển khai cũng chưa tận dụng được bản sắc văn hóa vào phát triển du lịch cộng đồng. Bản Văng Môn có tiềm năng thu hút du khách nhưng chưa có mô hình khai thác hiệu quả....", ông Vi Tân Hợi nói.

Từ những hạn chế đó, ông Hợi cho rằng, để được bền vững, cần kết hợp bảo tồn với phát triển kinh tế. Nghề thủ công phải gắn với thị trường: liên kết với doanh nghiệp, du lịch, thương mại điện tử để sản phẩm vừa mang giá trị văn hóa, vừa tạo thu nhập. Khai thác tiềm năng du lịch cộng đồng tại bản Văng Môn: homestay, tour trải nghiệm dệt vải, ẩm thực Ơ Đu, kể chuyện dân gian. Giảm phụ thuộc trợ cấp, tăng tính tự lực của cộng đồng.

"Chính quyền xã Nga My cũng như ngành văn hóa, du lịch cũng cần nghiên cứu kỹ lưỡng rồi tổ chức Lễ hội Chăm ph’trong hàng năm, gắn với du lịch cộng đồng, chợ phiên Nga My", ông Vi Tân Hợi đề xuất.

Trong khi, ngôn ngữ của người Ơ Đu, theo ông Hợi cũng cần được “sống” chứ không chỉ “lưu giữ”. Vì thế, cần lồng ghép tiếng Ơ Đu vào các hoạt động thường nhật, biển chỉ dẫn song ngữ ở các điểm du lịch, di tích, xây dựng các bản tin phát thanh bản làng bằng tiếng Ơ Đu; khuyến khích thanh niên sáng tác bài hát, truyện ngắn bằng tiếng mẹ đẻ...

-----------------------------------------------------------------------------

>> Trang chủ