Liên hợp quốc đón tuổi 80 trong 'bão tố'

Theo một bài viết đăng tải bởi AP, tại một trại tị nạn ở miền bắc Kenya, Aujene Cimanimpaye đang chờ đợi bữa trưa nóng hổi gồm đậu lăng và cao lương được múc ra cho cô và 9 đứa con — tất cả đều được sinh ra trong thời gian cô nhận hỗ trợ từ Liên hợp quốc kể từ khi chạy trốn khỏi quê nhà bị bạo lực tàn phá ở Congo vào năm 2007.

"Chúng tôi không thể trở về nhà vì người ta vẫn đang bị sát hại", người phụ nữ 41 tuổi nói tại trại Kakuma, nơi Chương trình Lương thực Thế giới (WFP) và cơ quan tị nạn của Liên hợp quốc đang hỗ trợ hơn 300.000 người tị nạn.

Gia đình cô đã chuyển từ Khu tái định cư cho người tị nạn Nakivale ở nước láng giềng Uganda đến Kenya 3 năm trước, nơi hiện là nhà của hơn 1 triệu người tị nạn từ các quốc gia Đông Phi bị ảnh hưởng bởi xung đột.

Cách đó vài cây số, tại Khu tái định cư cho người tị nạn Kalobeyei, một người tị nạn Congo khác là Bahati Musaba, mẹ của 5 đứa con, cho biết kể từ năm 2016, "các cơ quan của Liên hợp quốc đã hỗ trợ việc học hành cho các con tôi — chúng tôi nhận được thực phẩm, nước uống và cả thuốc men", cũng như hỗ trợ tiền mặt từ WFP để mua thực phẩm và các nhu yếu phẩm khác.

Năm nay, các khoản hỗ trợ tiền mặt đó — và nhiều hoạt động viện trợ khác của Liên hợp quốc — đã dừng lại, đe dọa làm đảo lộn hoặc gây nguy hiểm cho cuộc sống của hàng triệu người.

Khi Liên hợp quốc kỷ niệm 80 năm thành lập trong tháng này, các cơ quan nhân đạo của tổ chức đang phải đối mặt với một trong những cuộc khủng hoảng lớn nhất trong lịch sử: nhà tài trợ lớn nhất — Mỹ — dưới chính quyền Trump và các nhà tài trợ phương Tây khác đã cắt giảm mạnh chi tiêu viện trợ quốc tế. Một số muốn dùng số tiền ấy để xây dựng nền quốc phòng.

Một nhà ngoại giao từ một quốc gia tài trợ hàng đầu, phát biểu với điều kiện giấu tên để có thể tự do bình luận về cuộc khủng hoảng tài chính mà một số cơ quan Liên hợp quốc phải đối mặt, cho biết một số cơ quan Liên hợp quốc đang ngày càng chỉ trích lẫn nhau khi họ tranh giành một nguồn quỹ ngày càng thu hẹp.

Các nhóm nhân đạo cho biết, những áp lực như vậy làm suy giảm vai trò then chốt của Liên hợp quốc và các đối tác trong nỗ lực cứu sống hàng triệu người — bằng cách cung cấp lều, thực phẩm và nước uống cho những người chạy trốn khỏi bất ổn ở những nơi như Sudan, Syria..., hoặc giúp xóa sổ bệnh đậu mùa nhiều thập kỷ trước.

"Trong 40 năm làm nhân viên nhân đạo của tôi, cho đến nay, đây là sự xáo trộn đột ngột nhất trong công tác nhân đạo của Liên hợp quốc", Jan Egeland, cựu giám đốc viện trợ nhân đạo của Liên hợp quốc và hiện là người đứng đầu Hội đồng Người tị nạn Na Uy, cho biết. "Và nó sẽ làm cho khoảng cách giữa nhu cầu bùng nổ và các khoản đóng góp cho công tác viện trợ càng lớn hơn".

Cắt giảm "tàn khốc" các chương trình viện trợ nhân đạo

Tổng Thư ký Liên hợp quốc Antonio Guterres đã yêu cầu người đứng đầu các cơ quan Liên hợp quốc tìm cách cắt giảm 20% nhân sự, và văn phòng của ông ở New York đã đưa ra những ý tưởng cải cách sâu rộng có thể định hình lại đáng kể cách thức Liên hợp quốc phân phát viện trợ.

Các nhân viên nhân đạo thường phải đối mặt với nguy hiểm và đi đến những nơi nhiều người khác không đến — đến các khu ổ chuột để thu thập dữ liệu về các loại virus mới nổi hoặc các khu vực bị hạn hán để cung cấp nước.

Liên hợp quốc cho biết năm 2024 là năm chết chóc nhất được ghi nhận đối với nhân viên nhân đạo, chủ yếu do cuộc chiến ở Gaza. Vào tháng 2, tổ chức này đã đình chỉ các hoạt động viện trợ tại thành trì của lực lượng Houthi ở Yemen, những người đã bắt giữ hàng chục nhân viên của Liên hợp quốc và các nhân viên cứu trợ khác.

Những người ủng hộ nói rằng các hoạt động viện trợ của Liên hợp quốc đã giúp đỡ hàng triệu người trên khắp thế giới bị ảnh hưởng bởi nghèo đói, bệnh tật, xung đột, nạn đói và các vấn đề khác.

Cũng theo AP, những người chỉ trích khẳng định, nhiều hoạt động đã trở nên cồng kềnh, đầy rẫy các đặc quyền quan liêu và thiếu trách nhiệm giải trình, và quá xa rời nhu cầu thực tế. Họ nói rằng các khoản tài trợ của phương Tây thời hậu thuộc địa đã nuôi dưỡng sự phụ thuộc và tham nhũng, làm kìm hãm khả năng tự phát triển của các quốc gia, trong khi các chương trình viện trợ do Liên hợp quốc hậu thuẫn thường lẽ ra phải có thời hạn cụ thể lại kéo dài nhiều năm mà không có điểm kết thúc rõ ràng.

Trong trường hợp của WFP, tổ chức từng đoạt giải Nobel Hòa bình, và các cơ quan về người tị nạn và di cư của Liên hợp quốc, Mỹ đã chiếm ít nhất 40% tổng ngân sách của họ, và việc chính quyền Trump cắt giảm khoảng 60 tỷ USD viện trợ nước ngoài của Mỹ đã giáng một đòn mạnh. Mỗi cơ quan của Liên hợp quốc đã phải cắt giảm hàng nghìn việc làm và xem xét lại chi tiêu viện trợ.

"Những gì đã xảy ra là quá tàn khốc", Egeland nói, đề cập đến những cắt giảm đã gây chấn động cộng đồng viện trợ toàn cầu. "Tuy nhiên, nó đã buộc chúng tôi phải ưu tiên... điều tôi hy vọng là chúng tôi sẽ có thể chuyển nhiều nguồn lực hơn đến các tuyến đầu của nhân loại và có ít người ngồi trong văn phòng nói về vấn đề nàyt hơn".

Với sự chia rẽ của Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc về các cuộc chiến ở Ukraine và Trung Đông đã cản trở khả năng ngăn chặn hoặc chấm dứt xung đột trong những năm gần đây, các nỗ lực nhân đạo để tiêm chủng cho trẻ em phòng bệnh bại liệt hoặc cung cấp nơi ở và thực phẩm cho người tị nạn từng là một điểm sáng trong hoạt động của Liên hợp quốc. Nhưng giờ đây, điểm sáng đó đang mờ dần.

Không chỉ cắt giảm tài trợ...

Ngoài việc cắt giảm và những nguy hiểm mà các nhân viên nhân đạo phải đối mặt, xung đột chính trị đôi khi đã làm lu mờ hoặc cản trở công việc của họ.

UNRWA, cơ quan cứu trợ cho người tị nạn Palestine, đã cung cấp một loạt dịch vụ cho hàng triệu người — thực phẩm, giáo dục, việc làm và nhiều hơn nữa — ở Liban, Syria và Jordan cũng như ở Bờ Tây và Gaza kể từ khi thành lập vào năm 1948.

Israel tuyên bố rằng các trường học của cơ quan này truyền bá tư tưởng bài Do Thái và chống Israel, điều mà cơ quan này phủ nhận. Israel nói rằng Hamas bòn rút viện trợ của Liên hợp quốc ở Gaza để trục lợi, trong khi các quan chức Liên hợp quốc khẳng định hầu hết viện trợ được chuyển trực tiếp đến những người có nhu cầu.

"UNRWA giống như một trong những nền móng của ngôi nhà bạn. Nếu bạn gỡ bỏ nó, mọi thứ sẽ sụp đổ", Issa Haj Hassan, 38 tuổi, nói sau khi kiểm tra sức khỏe tại một phòng khám nhỏ ở trại tị nạn Mar Elias của người Palestine ở Beirut.

UNRWA chi trả cho thuốc trị tiểu đường và huyết áp của người đàn ông này, cũng như thuốc tim của vợ anh. Mỹ, đồng minh hàng đầu của Israel, đã ngừng đóng góp cho UNRWA; trước đây nước này cung cấp 1/3 ngân sách của cơ quan. Đầu năm nay, Israel đã cấm nhóm viện trợ này, dù vậy họ vẫn nỗ lực tiếp tục công việc của mình.

Ibtisam Salem, một bà mẹ đơn thân 50 tuổi có 5 con, sống chung trong căn hộ một phòng nhỏ ở Beirut với những người thân phải ngủ trên sàn, cho biết: "Nếu không có UNRWA, chúng tôi sẽ chết đói... Họ đã giúp xây nhà cho tôi, và họ cung cấp dịch vụ chăm sóc sức khỏe. Các con tôi đã học ở trường của họ".

Đặc biệt khi nói đến thực phẩm và nạn đói, nhu cầu trên toàn thế giới đang tăng lên ngay cả khi nguồn tài trợ để giải quyết chúng bị thu hẹp.

"Năm nay, chúng tôi ước tính có khoảng 343 triệu người bị mất an ninh lương thực nghiêm trọng," Carl Skau, phó giám đốc điều hành của WFP, cho biết. "Đó là mức tăng gấp 3 lần nếu chúng ta so sánh với 4 năm trước. Và năm nay, nguồn tài trợ của chúng tôi đang giảm 40%. Vì vậy, rõ ràng đó là một phương trình không dễ giải quyết".

Tự nhận mình là tổ chức nhân đạo lớn nhất thế giới, WFP đã công bố kế hoạch cắt giảm khoảng 1/4 trong số 22.000 nhân viên của mình.

Bối cảnh viện trợ đang thay đổi

Một câu hỏi đặt ra là làm thế nào Liên hợp quốc vẫn giữ được vai trò là một nhà cung cấp viện trợ khi hợp tác toàn cầu đang suy giảm, còn lợi ích quốc gia và tự vệ quốc phòng lại lên ngôi.

Liên hợp quốc không đơn độc: nhiều đối tác viện trợ của họ cũng đang cảm nhận được sức ép. Các nhóm như GAVI, cố gắng đảm bảo phân phối công bằng vắc-xin trên toàn thế giới, và Quỹ Toàn cầu, chi hàng tỷ đô la mỗi năm để giúp chống lại HIV, lao và sốt rét, đã bị ảnh hưởng bởi việc chính quyền Trump cắt giảm ngân sách của Cơ quan Phát triển Quốc tế Hoa Kỳ (USAID).

Một số nhóm tư nhân được chính phủ hậu thuẫn cũng đang xuất hiện, bao gồm Quỹ Nhân đạo Gaza gây tranh cãi, đã cung cấp một số thực phẩm cho người Palestine. Nhưng bạo lực đã nổ ra khi đám đông cố gắng tiếp cận các địa điểm phân phát.

Không có nhà tài trợ tư nhân hay quốc gia giàu có nào — kể cả Trung Quốc và các quốc gia vùng Vịnh giàu dầu mỏ thường được các nhóm viện trợ đề cập — đã lấp đầy được những khoảng trống đáng kể do chi tiêu của Mỹ và các nước phương Tây khác bị thu hẹp.

Tương lai của viện trợ Liên hợp quốc, theo các chuyên gia, sẽ phụ thuộc vào nơi nó thuộc về — 193 quốc gia thành viên của tổ chức này.

"Chúng ta cần đưa cuộc tranh luận đó trở lại các quốc gia, các thủ đô của chúng ta, bởi vì chính ở đó bạn có thể trao quyền cho Liên hợp quốc để hành động và thành công — hoặc bạn làm tê liệt nó", Achim Steiner, giám đốc Chương trình Phát triển Liên hợp quốc, cho biết.