(Baonghean) – Sáng nay 29/3/2010 khai mạc Lễ hội Đền Chín Gian tại huyện Quế Phong. Lễ Hội diễn ra trong 3 ngày, từ 29 đến hết 31/3.

Lễ hội Đền Chín Gianmột lễ hội lớn đặc sắc của đồng bào Thái miền Tây Nghệ An. Phần lễ trang trọng, linh thiêng, phần hội náo nhiệt, vui tươi, đậm nét văn hoá dân tộc. Đoàn người nối nhau, uốn quanh qua các bản, các làng, qua khe, qua suối, tất thảy đều hướng về Đền, để cho trai gái đua tài, diễn xướng tình tứ, để cho tiếng cồng vang lên, lan toả đến các bản làng, vang đến tận núi rừng khi trở mình sang ngày mới….

Ngược nguồn truyền thuyết

Trong kho tàng truyện cổ dân gian người Thái nơi đây vẫn còn lưu lại truyền thuyết lập bản dựng mường hết sức đẹp đẽ.

Tự ngày xửa, ngày xưa, Tạo Mường ở Luông Phả Bàng (cố đô Luôngphrabăng - Lào bây giờ) đã sinh được 2 người con trai, anh là Ló Ỳ, em là Ló Ai. Tuy cả hai đều thông minh, khoẻ mạnh hơn người nhưng em vốn tham lam và đố kỵ, thấy cha có ý định nhường ngôi cho anh nên đã giết chết rồi vứt xác xuống dòng sông Mã. Xác Ló Ỳ cứ trôi theo dòng nước xuống hạ nguồn, kẹt lại ở một khúc sông hẹp. May nhờ có một con quạ thương tình tiếp cho một liều thuốc tiên. Ló Ỳ sống lại, nhân dân thấy Ló Ỳ khoẻ mạnh, xuất thân dòng dõi cao quý nên đã tôn anh làm Tạo, nhờ đó đất xưa giờ trở nên phồn thịnh hơn. Nhớ ơn con quạ đã cứu sống mình, dân ở đó đã đặt tên cho mường của mình là Mường Cả Giả (mường Quạ Cứu - nay là xã Hội Xuân, huyện Quan Hoá - Thanh Hoá). Được ít năm, vì quá thương cha mẹ già, Tạo Ló Ỳ đã trao quyền cho người khác để trở về quê cũ, nhưng không biết đường nên lạc vào một vùng đất người Thái. Thể theo yêu cầu của mọi người, Ló Ỳ đã ở lại giúp dân lập bản dựng mường và trở thành vị chúa đất đầu tiên nơi đây. Vùng đất đầu tiên do Tạo Ló Ỳ cai quản được gọi là Mường Tôn (Mường chủ, Mường gốc) bao gồm các bản Piếng Chào, Bản Đô, Bản Giang (Châu Kim), Bản Đỏn Cớn (Mường Nọc), Bản Pỏi, Bản Đỉn Đảnh (Châu Thôn), mường Chò Lè (Tri Lễ). Tiếp theo đó là tám mường được lập sau là Mường Quáng, Mường Chừn, Mường Pắn, Mường Puộc, Mường Ha Quèn, Mường Miểng, Mường Chón, Mường Chòng thuộc 11 xã của 3 huyện Quế Phong, Quỳ Châu và Quỳ Hợp.

Dưới tài đức cai quản của Tạo Ló Ỳ, cuộc sống xưa đã khác hơn nhiều. Nhưng ông trời vẫn thường gây nên thiên tai lũ lụt, bởi vậy, dân các mường đã xin Tạo cho dựng một ngôi đền ở Mường Tôn, lấy chỗ cúng trâu cho Trời, cầu xin mưa thuận gió hoà, mùa màng no ấm. Tiếng địa phương gọi đền là Tến Xớ Quái (đền Hiến Trâu), nhưng vì đền có chín gian nên đổi thành Tến Cau Hong (Đền Chín Gian).

Từ thế kỷ 18 trở về trước, Đền Chín Gian được dựng trên đỉnh Pú Chò Nhàng (cao trên 350 m), phía Tây Bắc Mường Tôn (cách bản Khoẳng-Châu Kim) hơn 2 km. Những kỳ lễ hội lớn được tổ chức hàng năm. Theo nhà giáo lão thành Lô Khánh Xuyên (nguyên Trưởng phòng Giáo dục huyện) thì đến những năm trước 1972, do những đặc điểm lịch sử chiến tranh nên lễ hội cũng mai một dần.

Trước nhu cầu hoạt động tâm linh của nhân dân, cũng là khôi phục một lễ hội lớn đặc sắc của đồng bào Thái miền Tây, cuối năm 2003, UBND huyện Quế Phong đã quyết định khởi công xây dựng tôn tạo đền Chín Gian. Tháng 6 năm 2006, sau hơn 30 năm, lễ hội lại được phục hồi.

Lung linh lễ hội

Thường mỗi kỳ lễ hội, lễ vật không thể thiếu là mỗi con trâu mộng chưa dùng trong cày kéo, không có khiếm khuyết trên cơ thể. Ngoài ra, mỗi mường có thêm 9 con lợn con, 90 con gà nhỏ và 90 gắp cá sông nướng. Nay, để phù hợp, không nhất thiết phải đủ lễ vật như xưa, nhưng vẫn đảm bảo tất cả những chi tiết dù nhỏ nhất phục vụ trong lễ hội.

Đến ngày khai hội, Tạo mường tập hợp các bô lão, chức dịch và trai tráng trong chín mường rước lễ đến, gồm cá, gà, lợn, rượu, trâu. Đoàn rước do Tạo mường dẫn đầu, đến các bô lão chức dịch, lễ vật, tiếp đó là ông ạp (ông tắm trâu), bà mo mường, các xảo lực mỏ (người con gái đẹp) và cuối cùng là đoàn người tham dự lễ hội của mường. Đoàn người nối nhau, uốn quanh qua các bản, các làng, qua khe, qua suối, tất thảy đều hướng về đền. Tới nơi, các mường chia nhau đưa lễ vật vào gian dành cho mường mình, ở đó đã có sẵn 9 mâm tre, 9 sạp nứa, 3 mâm gỗ (riêng Mường Tôn là 5 mâm gỗ). Các sạp được kê thành 4 tầng. Chính giữa mỗi gian đặt 1 chum rượu với 9 cần trúc.

Tại lễ lễ “Hắp Quái” (lễ nộp trâu), bà mo chủ dẫn Tạo mường, ông ạp và các cụ già cầm đuốc đi quanh con trâu của mường 3 vòng tỏ ý đồng lòng dâng trâu. Tiếp đó ông ạp đưa trâu xuống tắm tại bến sông Tà Tạo với 9 lần khoát nước và dắt trâu theo hướng khác lên đền. Sau khi trâu được buộc vào cây cột, ông ạp vung dao chém vào cổ trâu. Thịt trâu khi xẻ xong được đặt lên bậc sạp cao nhất của nơi để lễ vật. Bà mo làm lễ hắp quái, lễ xong, thịt được đem chế biến tại chỗ và chia đều cho mọi người cùng thưởng thức. Thịt không ăn hết thì bỏ lại hoặc thả xuống suối, không ai được đem phần về nhà.

Phần lễ trang trọng linh thiêng kết thúc, bắt đầu cho những hoạt động náo nhiệt, vui tươi của phần hội: thi bắn nỏ, thi kéo co, vật dân tộc, nhảy sạp, múa vòng, ném còn, hội trại cũng thu hút đông đảo trai gái tham gia. Nhưng được chú ý hơn cả vẫn là những lời hát diễn xướng tình tứ qua các hình thức xuổi, lăm, nhuôn. Những lời hát này ngoài chúc tạo mường sống lâu, chúc 9 bản mười mường yên vui, hạnh phúc còn là lời hát giao duyên, tìm bạn. Hoạt động này không chỉ quanh khu vực đền mà còn lan đến các bản lân cận và kéo dài đến tận khi núi rừng trở mình sang ngày mới. Những lời “hắp bảo xảo” (trai gái hát giao duyên) rất giản dị nhưng xiết bao trữ tình: Khoi dặc tắt láu hưn Pú Quái á mọc / Dặc tan nắm chú Mướng Nọc á xiểng (ước sao được hứng sương ở Đền Trâu cho bông lau gặp gió / ước được làm vợ, làm chồng với người Mường Nọc đẹp nổi tiếng cả chín mường).

Những lời hát đó như bay lan khắp chín bản mười mường, cho gần lại Mường Chừn, Mường Quáng, cho đẹp thêm Mường Chón, Mường Chòng, để đến Hội Đền Chín Gian ta lại được gặp nhau, để đồng bào Thái được vui chung với các dân tộc anh em trên mọi miền đất nước.

Bài, ảnh: Trần Hải