Mạch nguồn Nho Lâm

Với tôi, vùng đất Nho Lâm có một sức hút lạ kỳ, không phải bị cuốn hút bởi danh lam thắng cảnh hay sự hấp dẫn của các món ăn, mà vì nơi đây tình người sâu đậm và những câu chuyện thú vị, thấm đẫm tình đời. Mỗi lần về đây là một lần có thêm một cuộc gặp gỡ, một sự trải nghiệm để hiểu thêm về một lẽ nhân sinh, một điều thú vị giữa dòng chảy cuộc đời.

Nơi đây, những tên núi, tên đất, tên làng còn mang đậm dấu tích cổ xưa nhưng vẫn gợi lên những gì rất đỗi giản dị và gần gũi: rú Ta, rú Mụa, rú Kìm, rú Ong, rú Chạch, rú Bà, rú Lá, ngàn Đại Vạc, khe Chanh, khe Bò, khe Dọc, khe Dài, khe Nằm Ngang... Nơi đây, quê hương của Cao Lỗ - vị tướng của Thục Phán An Dương Vương, người có công giúp vua chế nỏ thần chống quân xâm lược. Nơi đây, từng nổi tiếng với nghề đúc sắt và rèn sắt, với truyền thống hiếu học và khoa bảng, với câu chuyện khai đất lập làng, với điệu hát reo đặc sắc.

Một góc Nho Lâm - Diễn Thọ (Diễn Châu) hôm nay. Ảnh: Công Kiên

Tôi đã từng được gặp những con người đặc biệt của mảnh đất Nho Lâm, dù khác nhau về hoàn cảnh và tuổi tác nhưng điểm chung của họ là bầu nhiệt huyết không bao giờ vơi cạn. Đó là ông Nguyễn Thế Phúc, một người lính từng tham gia 3 cuộc chiến tranh (chống Pháp, chống Mỹ và bảo vệ biên giới phía Bắc). Là ông Đặng Xuân Huynh, một thương binh từng đi khắp các nghĩa trang chụp ảnh mộ liệt sỹ quê Nghệ An rồi lần theo địa chỉ gửi về cho các thân nhân. Là ông Nguyễn Thế Chu, một “lão nông” đam mê nhạc cụ dân tộc, sử dụng nhuần nhuyễn đàn nhị, đàn nguyệt và sáo. Là Cao Cự Hùng, người đàn ông tật nguyền, phải di chuyển bằng tay, sống bằng nghề sửa xe máy và được tôn vinh là “kiện tướng”...

Những hiện vật khảo cổ tìm thấy ở Nho Lâm đã khẳng định trên dưới 5.000 năm trước nơi đây đã có cư dân người Việt sinh sống. Người chiêu dân, lập ấp và khai cơ nên làng Nho Lâm được cho là một người có tên hiệu Thiện Trí Giải Sỹ, gia phả dòng họ Cao nơi đây gọi là “Hoàng sơ thủy tổ”. Đối chiếu với các cứ liệu lịch sử và những vùng đất lân cận, có thể xác định Nho Lâm được khai phá vào những năm cuối thế kỷ 14 - thời kỳ người xứ Bắc di dân vào vùng Thanh - Nghệ - Tĩnh mở đất, lập làng, xây dựng “lá chắn” nơi “phên dậu” phía Nam của quốc gia Đại Việt. Nghĩa là làng quê này đã được hình thành từ hơn 600 năm trước, một quãng thời gian không hề ngắn trong dòng chảy lịch sử với bao thăng trầm, hưng phế.

Bia văn hội, sỹ hội và Bia Giếng hội trong khuôn viên UBND xã Diễn Thọ (Diễn Châu). Ảnh: Công Kiên

“Đến Nho Lâm, anh có thấy những bức tường rào xây có màu đen trông rất đặc biệt ko? Đó là do những viên gạch táp lô được làm xử xỉ sắt, xỉ sắt ở đây nhiều vô kể, là kết quả của nghề đúc sắt có từ hàng trăm năm trước. Nói vậy để thấy rằng, nghề đúc sắt và rèn sắt đã từng phát triển rực rỡ ở vùng quê này” - ông Đặng Quang Liễn rất đỗi hào hứng khi nói đến truyền thống quê hương.

Nghề đúc sắt còn lưu lại dấu vết cả trong những câu ca được bao thế hệ lưu truyền: “Nho Lâm than quánh nặng nề/Em có đang được thì về Nho Lâm”. Quặng sắt được lấy về từ mỏ quặng thuộc xã Quả Trình (nay là Nghi Công - Nghi Lộc), về cho vào lò hông thành chai sắt. Nơi đây từng có hàng trăm lò hông và lò rèn, người làng kể rằng lò hông quá nhiều nên không đủ nơi thải lượng xỉ sắt quá lớn, đường sá, ruộng vườn, lòng đất đều tràn ngập xỉ sắt. Không còn nơi đổ, đêm đến người Nho Lâm phải gánh sang các làng khác đổ trộm, nên những làng này dù không có lò hông nhưng xỉ sắt vẫn nhiều. Ngày nay, bà con vẫn thường lấy xỉ sắt dưới lòng đất để đóng gạch xây tường rào và công trình phụ, chất lượng của loại gạch này rất bền và tốt.

Đền thờ Cao Lỗ - vị tướng của Thục Phán An Dương Vương, người con của đất Nho Lâm - Diễn Thọ (Diễn Châu). Ảnh: Công Kiên

Chai sắt hông xong được bán cho các lò rèn trong làng để sản xuất các loại nông cụ như lưỡi cày, cuốc, xuổng, dao... Sản phẩm nghề rèn của Nho Lâm có chất lượng cao, được bán khắp các khu chợ trong vùng, ra tận địa bàn Yên Thành, Quỳnh Lưu, ngược lên Đô Lương, phủ Quỳ. Tương truyền, khi Quang Trung - Nguyễn Huệ tiến quân ra Bắc đại phá quân Thanh, lúc dừng chân ở Nghệ An được người dân Nho Lâm tiếp tế thêm binh khí. Rồi sau này, trong cuộc khởi nghĩa nông dân do Nguyễn Hữu Cầu lãnh đạo; và phong trào Cần Vương dưới sự chỉ huy của Nguyễn Xuân Ôn, người dân Nho Lâm hưởng ứng bằng cách rèn binh khí cho nghĩa quân đánh giặc.

Những bức tường rào xây bằng gạch táp lô làm từ xỉ sắt ở Diễn Thọ (Diễn Châu). Ảnh: Công Kiên

Ngày nay, nghề đúc sắt không còn, nghề rèn cũng đã mai một, nhưng bù lại, thế hệ con cháu ở Nho Lâm đã phát huy được sự thông minh, năng động và cần cù, chịu khó của người xưa. Truyền thống hiếu học vẫn được tiếp nối, nhiều người con của vùng quê này tiếp tục được ghi danh bảng vàng, các dòng họ đều xây dựng quỹ khuyến học, khuyến tài. Riêng dòng họ Nguyễn dành một góc của từ đường để đặt Tủ sách khuyến học, hiện tủ sách đã có hơn 1.000 cuốn sách khoa giáo, tài liệu tham khảo và các loại sách về khoa học - kỹ thuật.

Hàng năm, Diễn Thọ có trên dưới 100 em thi đậu vào các trường đại học, hầu hết đạt số điểm khá cao. Đặc biệt, năm 2014 có em Cao Ngọc Thái đoạt Huy chương Vàng tại kỳ thi Olympic Vật lý quốc tế. Con em Nho Lâm - Diễn Thọ lập nghiệp phương xa có nhiều người thành đạt và luôn hướng về quê cha đất tổ. Ông Đặng Quang Liễn cho biết thêm, hiện con cháu Nho Lâm ở Hà Nội đang có kế hoạch vận động đóng góp kinh phí phục dựng nhà Văn hội và một số công trình kiến trúc - văn hóa đã bị mất mát do tác động của thời gian và những biến động của lịch sử, để mạch nguồn văn hóa quê hương mãi trường tồn.