Xã hội

Nặng trĩu Pù Chông Cha

Nhóm P.V • 05/11/2025 15:30

Giữa sương núi Pù Chông Cha, cuộc chiến với HIV/AIDS vẫn chưa dừng lại. Trong gian khó, những con người nơi huyện Quế Phong cũ vẫn kiên cường nỗ lực, từng ngày đẩy lùi dịch bệnh, chữa lành những vết thương và thắp lên hy vọng hồi sinh...

Thương tổn ở vùng đất Quế

Vùng đất huyện Quế Phong (cũ) gồm các xã Thông Thụ, Tiền Phong, Quế Phong, Mường Quàng và Tri Lễ được xem là 1 trong 3 điểm nóng về dịch HIV/AIDS của tỉnh Nghệ An (cùng với thành phố Vinh và huyện Tương Dương cũ). Kể từ khi ca nhiễm đầu tiên được phát hiện vào 1999, đến cuối năm 2024, khu vực này đã ghi nhận 2.192 người nhiễm HIV/AIDS, trong đó, có 741 người đã tử vong, 1.453 người đang mang trong mình virus HIV, 981 người đang được điều trị ARV. Gần như bản làng nào nơi đây cũng có người nhiễm.

Trước đây, vùng đất huyện Quế Phong (cũ) an lành, trù phú lắm. Rừng nhiều gỗ, núi nhiều khoáng sản, sông, suối nhiều tôm, cá. Đồng bào các dân tộc vui với chum rượu cần ngày hội mường, bản, hội mùa bội thu. Vậy nên, huyện Quế Phong (cũ) có thị trấn trung tâm mang tên Kim Sơn (dịch nghĩa là Núi Vàng); có xã tên là Cắm Muộn (dịch nghĩa là Vàng vui)...

Nhưng rồi, vào những năm đầu thế kỷ 21, căn bệnh thế kỷ đã theo ma tuý tràn về, tàn phá vùng đất này. Nói về tệ nạn ma tuý, đại dịch HIV/AIDS ở Quế Phong, không ai tường tận hơn L.N.V – Trưởng Nhóm đồng đẳng Sao Va. Bởi chính anh cũng đã từng là “nạn nhân” vừa đáng thương, đáng trách trong câu chuyện này.

Anh L.V.V kể: “Những năm đầu thế kỷ 21, ở Quế Phong, ma tuý từ bên kia biên giới về tràn ngập. Heroin rẻ và dễ hơn mua bó rau. Năm 2002, tôi lên thị trấn học cấp 3, đua đòi theo bạn bè cùng lứa dính vào ma túy. Chúng tôi 7 người cùng chích chung 1 bơm kim tiêm. Đến lượt người thứ 6, thứ 7 thì mũi tiêm đã đặc quánh máu. Tôi nhiễm HIV từ đó. Lứa chúng tôi, có gia đình 3 anh em trai thì cả 3 đều nhiễm”.

Theo anh L.N.V, từ năm 2004, cấp ủy, chính quyền địa phương và lực lượng công an đã ra sức đấu tranh, triệt phá các đường dây, bắt giữ nhiều tội phạm ma túy thì “cái chết trắng” mới tạm lui. Tội phạm ma túy rút vào rừng sâu sát biên giới, tiếp cận những bãi vàng lậu, khu vực khai thác gỗ trái phép. Tại đây, các đối tượng buôn bán ma túy đã dụ dỗ các “phu” vàng, “phu” gỗ bằng cách phát ma tuý miễn phí. HIV/AIDS theo ma túy len lỏi vào các bản làng vùng sâu.

Dịch HIV/AIDS ở huyện Quế Phong (cũ) bùng phát lần 2 vào những năm 2007-2009 khi Thủy điện Hủa Na được xây dựng. Trên công trường thủy điện, khi màn đêm ập đến, đèn những quán cà phê, karaoke mại dâm trá hình sáng lên. Những người thợ, những cô gái bán dâm với kiến thức ít ỏi về căn bệnh thế kỷ và tình dục an toàn đã trở thành những nạn nhân tiếp theo của HIV/AIDS. Và chính họ lại trở thành tác nhân lây nhiễm cho cộng đồng.

Ông Sầm Văn Lân – Cán bộ chuyên trách phòng chống HIV/AIDS, Trung tâm Y tế Quế Phong nuối tiếc chia sẻ: Trong giai đoạn này, nhiều gia đình được Thủy điện đền bù đất với số tiền lớn. Họ không sử dụng số tiền ấy để phát triển kinh tế mà lại lao vào ăn chơi. Vào bản tái định cư, chúng tôi gặp nhiều gia đình không hề biết gì về HIV/AIDS, tác hại ma túy nhưng lại biết rất rõ về những loại xe máy nào mới ra. Trong nhà không có nước lọc để uống nhưng chất đầy những thùng bia chai, bia lon đã uống và sắp uống”.

Những năm 2007-2009, bản làng nào cũng có người chết vì HIV/AIDS. Cảnh tang tóc dần trở nên quen thuộc. Khi bệnh phát, người thân không đưa người nhiễm đến các cơ sở y tế để xét nghiệm và điều trị mà lại mới thầy mo về làm vía, xua đuổi “con ma” bệnh tật.

Những "cơn sóng ngầm" nơi bản xa

Từ năm 2010 cho đến nay, với sự vào cuộc mạnh mẽ của cấp ủy, chính quyền, ngành Y tế, cùng sự hỗ trợ của các tổ chức quốc tế, hoạt động của các nhóm cộng đồng, dịch HIV/AIDS ở Quế Phong dần tạm lắng. Nhiều giải pháp hữu hiệu đã được triển khai như: Tuyên truyền, tư vấn và xét nghiệm; cung cấp dịch vụ can thiệp giảm hại và dự phòng lây truyền HIV từ mẹ sang con; điều trị HIV/AIDS bằng thuốc ARV cho người nhiễm; điều trị Methadone cho người nghiện... Hoạt động phòng, chống HIV/AIDS và ma túy ở địa phương được gắn với phong trào “Toàn dân xây dựng đời sống văn hóa ở khu dân cư”.

Bác sĩ Lê Quang Trung - Phó Giám đốc Trung tâm Y tế Quế Phong cho biết: Từ đây, người dân ở Quế Phong dần có kiến thức về bệnh; có ý thức cảnh giác phòng ngừa tội phạm, tệ nạn xã hội, phòng, chống HIV/AIDS. Người bệnh dần xóa bỏ sự tự ti, mặc cảm và tích cực tham gia điều trị; tích cực tham gia lao động, sản xuất. Số ca nhiễm mới giảm dần qua từng năm. Năm 2023, Quế Phong đã phát hiện 24 ca; năm 2024, phát hiện 20 ca; năm 2025 mới chỉ phát hiện 7 ca.

Dịch HIV/AIDS ở Quế Phong đã giảm song còn đó những “sóng ngầm” cuồn chảy nơi các bản, làng. “Con Sóng ngầm” đáng lo ngại nhất là tình trạng bệnh nhân ARV bỏ trị. Theo thống kê của Trung tâm Y tế Quế Phong, trong số 981 bệnh nhân đăng ký điều trị ARV thì có tới hơn 100 người bỏ trị hoặc không duy trì uống thuốc ARV đều đặn.

Qua điều tra của ngành Y tế: Phần lớn bệnh nhân bỏ trị là do đi làm ăn xa, thiếu tiền đi lại. Nhưng ẩn sâu chính là tâm lý tự ti, Giấu diếm và đôi khi là sự mệt mỏi. Gặp gỡ tại Trung tâm Y tế Quế Phong, chị L.T.H (ở xã Tiền Phong) tay xách nách mang đến khám và nhận thuốc ARV, chua chát kể chuyện đời: “Chồng mất vì AIDS, chị gửi lại con cho bà nội ra Hà Nội mưu sinh. 1-2 tháng, chị lại về lấy thuốc điều trị một lần. Thời gian gần đây, chị không thể về lấy thuốc đúng kỳ vì một phần công việc khó khăn; một phần nữa, chị vừa gặp và sống như vợ chồng với một người khác. Nếu về nhiều sợ anh ấy biết mình mắc bệnh”.

Được biết, ở vùng đất Quế Phong này, không riêng gì chị L.T. H mà đang có nhiều người nhiễm vì mưu sinh đã “phiêu dạt” đi làm ăn xa và không thể về địa phương nhận thuốc thường xuyên nên dần dần bỏ điều trị... Trung tâm y tế không thể biết, tại nơi ở mới những bệnh nhân này có đăng ký điều trị ARV hay không? - Bệnh nhân bỏ trị hoặc không duy trì uống thuốc đều đặn thì tải lượng virus tại tăng cao; rất có thể những người này lại trở thành nguồn lây mới.

Ngoài ra, cũng có khá nhiều bệnh nhân đang có mặt tại địa phương nhưng lại không đến trung tâm y tế, trạm y tế nhận thuốc. Anh L.V.D (38 tuổi, ở xã Thông Thụ) nằm vật trong ngôi nhà phên liếp rách nát, phơi làn da đen sạm và cơ thể ốm nhách thở dốc: “Bây giờ, sức khỏe yếu không đi nhận thuốc được, không làm được gì... thôi thì sống được ngày nào thì sống”.

Lý do bỏ điều trị thực sự thế nào thì có lẽ chính bản thân bệnh nhân mới rõ. Song thực tế cho thấy tâm lý tự ti, dấu bệnh vẫn còn nặng trĩu. Anh L.N.V – Trưởng Nhóm đồng đẳng Sao Va kể: “Mới đây, chúng tôi phát hiện một người nghi nhiễm. Tuy nhiên, khi đến tận nhà vận động đi xét nghiệm, tiến tới điều trị thì người này đã trốn tránh, ngay trong đêm đã bắt xe ra khu công nghiệp ở các tỉnh phía Bắc”.

“Con sóng ngầm” mới nổi mang tên quan hệ tình dục đồng giới được Nhóm đồng đẳng Sao Va tiết lộ: “5 xã ở khu vực Quế Phong có khoảng 150 người thuộc nhóm này, trong đó có 80 người công khai và có ít nhất 2 người đã nhiễm HIV”... Cũng theo Nhóm đồng đẳng Sao Va, bên cạnh quan hệ tình dục đồng giới thì hãy còn đó những “con sóng ngầm” khác tình trạng giới trẻ dùng ma túy đá rồi quan hệ tập thể, không dùng biện pháp an toàn.

"Chữa lành" những vết thương sâu

Ở huyện Quế Phong (cũ) có dãy núi cao mang tên Pù Chông Cha. Dãy núi này gắn liền với sự tích buồn - chuyện người cha cõng con băng qua dốc núi hiểm trở, rồi lạc mất nhau mãi mãi. Pù Chông Cha chia Quế Phong (cũ) làm hai, phía Đông là các xã Thông Thụ, Tiền Phong và Quế Phong, phía Tây là các xã Mường Quàng và Tri Lễ. Trước đây, HIV/AIDS chỉ tập trung ở các xã phía Đông. Bây giờ, HIV/AIDS đã có mặt ở cả 2 sườn núi.

Bác sĩ Lê Quang Trung cho biết: Những năm trước, các bản làng người Mông xã Tri Lễ không hề có bệnh nhân HIV/AIDS. Bây giờ, HIV/AIDS đã xâm nhập vào cộng đồng này. Những người trẻ rời núi đi làm tại các khu công nghiệp ở miền xuôi. Họ đã mang theo HIV/AIDS khi trở lại bản. Nguy hiểm hơn là họ thường tự ti và dấu bệnh. Khi cán bộ y tế đến nhà nói chuyện HIV/AIDS thì họ im lặng và xua tay. Chỉ đến khi nhờ già làng, trưởng bản nói giúp thì họ mới chịu đi xét nghiệm, điều trị.

Gần 25 năm trôi qua, Quế Phong vẫn chưa yên tiếng thở dài. Căn bệnh HIV/AIDS giờ lặng lẽ hơn nhưng khó kiểm soát hơn. Trong khi đó, công tác phòng, chống khó khăn vẫn chất chồng: Từ chuyện người dân nghèo; trình độ dân trí thấp; sự kỳ thị còn nặng nề; ngân sách hạn hẹp; nguồn kinh phí tài trợ bị cắt giảm cho đến việc HIV/AIDS len lỏi vào những bản làng vùng sâu, vùng xa, khó tiếp cận.

Dẫu còn nhiều khó khăn, song các cán bộ y tế và các nhóm đồng đẳng nơi đây vẫn chưa bao giờ bỏ cuộc. Hàng ngày, họ vẫn kiên trì xuôi ngược băng qua Pù Chông Cha lần tìm nguồn lây, người nghi nhiễm, người bỏ trị; đi tuyên truyền, vận động, tư vấn và xét nghiệm; cung cấp dịch vụ can thiệp giảm hại và dự phòng lây truyền HIV.

Bác sĩ Phạm Đình Du – Phó Giám đốc Trung tâm Kiểm soát Bệnh tật tỉnh Nghệ An cho biết: Tình hình dịch HIV/AIDS ở khu vực huyện Quế Phong cũ là bức tranh thu nhỏ của Nghệ An. Để thực hiện tốt các mục tiêu 95-95-95, giảm số người mới nhiễm HIV và tử vong liên quan AIDS, giảm tối đa tác động của dịch HIV/AIDS đến sự phát triển kinh tế - xã hội, tiến tới chấm dứt dịch AIDS vào năm 2030, AIDS không còn là vấn đề sức khỏe đáng lo ngại ở cộng đồng.. thì chúng ta cần phải tiếp tục nỗ lực, cố gắng. Rất mong cần sự vào cuộc mạnh mẽ hơn từ cấp ủy, chính quyền, Mặt trận Tổ quốc, các đoàn thể, tổ chức chính trị xã hội và cả cộng đồng.

Cuộc chiến phòng, chống HIV/AIDS ở hai bên sườn núi Pù Chông Cha đang tiếp diễn. Giữa làn sương núi Pù Chông Cha, ánh mắt L.N.V sáng lên khi nói về tương lai: “Chúng tôi tin, rồi một ngày Pù Chông Cha không còn nặng trĩu nỗi lo HIV/AIDS nữa. Chúng tôi là những người từng gục ngã và đã tự đứng lên sẽ tiếp tục đồng hành cùng các lực lượng chức năng để cố gắng “chữa lành” những vết thương trên vùng đất này; nỗ lực để không còn những con người lạc lối, đi vào vết xe đổ như chúng tôi xưa”.