Nghiên cứu mới cho biết AI đang khiến con người suy giảm khả năng tư duy phản biện

Một nghiên cứu mới được công bố trên Tạp chí học thuật quốc tế Societies, có trụ sở tại Thụy Sỹ, đã khám phá việc con người ngày càng phụ thuộc vào các công cụ AI có thể làm suy giảm kỹ năng tư duy phản biện, đặc biệt thông qua hiện tượng "chuyển tải nhận thức".

Nghiên cứu này nhấn mạnh những tác động sâu sắc đối với các chuyên gia trong các lĩnh vực có tính rủi ro cao, như luật pháp và khoa học pháp y, nơi sự lệ thuộc quá mức vào công nghệ có thể dẫn đến những sai lầm với hậu quả nghiêm trọng.

Chuyển tải nhận thức (Cognitive Offloading) là khái niệm chỉ việc dựa vào công nghệ như AI để lưu trữ, xử lý hoặc thực hiện các chức năng nhận thức mà trước đây con người tự đảm nhiệm, chẳng hạn như ghi nhớ, phân tích, hoặc đưa ra quyết định. Điều này có thể dẫn đến sự giảm thiểu vai trò của trí tuệ cá nhân trong những hoạt động đó.

Việc các luật sư và nhân chứng chuyên gia sử dụng AI trong bối cảnh pháp lý đang trở thành một xu hướng phổ biến. Tuy nhiên, điều này cũng tiềm ẩn nhiều rủi ro khi các công cụ AI được áp dụng mà thiếu sự giám sát hoặc xác minh kỹ lưỡng.

Nghiên cứu mới này càng làm rõ hơn những nguy cơ đó, nhấn mạnh cách sự tiện lợi mà AI mang lại có thể dần làm suy giảm chất lượng ra quyết định và khả năng phân tích quan trọng của con người.

Những phát hiện của nghiên cứu về hiện tượng "chuyển tải nhận thức" và tác động của AI

Nghiên cứu đã tiến hành khảo sát 666 người tham gia thuộc nhiều nhóm nhân khẩu học đa dạng nhằm đánh giá tác động của các công cụ AI đối với kỹ năng tư duy phản biện. Kết quả nổi bật từ nghiên cứu bao gồm:

Chuyển tải nhận thức: Những người thường xuyên sử dụng AI có xu hướng chuyển giao các nhiệm vụ trí tuệ sang công nghệ, dựa vào AI để giải quyết vấn đề và đưa ra quyết định, thay vì chủ động rèn luyện tư duy phản biện độc lập.

Suy giảm kỹ năng: Về lâu dài, những người phụ thuộc nhiều vào công cụ AI dần mất đi khả năng đánh giá thông tin một cách chặt chẽ và đưa ra những kết luận sâu sắc, phản ánh sự suy giảm trong tư duy phản biện.

Khoảng cách thế hệ: Những người trẻ tuổi có xu hướng phụ thuộc nhiều hơn vào các công cụ AI so với các nhóm lớn tuổi, điều này gây lo ngại về những tác động lâu dài đối với chuyên môn và khả năng phán đoán của các chuyên gia trong tương lai.

Các nhà nghiên cứu cảnh báo rằng, mặc dù AI có thể tối ưu hóa quy trình làm việc và tăng cường năng suất, nhưng việc phụ thuộc quá mức vào công nghệ này có thể dẫn đến sự hình thành "khoảng cách kiến thức", khiến người dùng mất khả năng xác minh hoặc phản biện các kết quả do AI đưa ra.

Khi các chuyên gia tin tưởng một cách mù quáng vào kết quả do AI đưa ra mà không kiểm chứng độ chính xác của chúng, họ có thể vô tình tạo ra những sai sót nghiêm trọng, làm suy yếu các vụ án, làm tổn hại danh tiếng và làm xói mòn niềm tin vào chuyên môn của mình.

Bất kỳ ngành nghề nào yêu cầu phán đoán và kiến thức chuyên sâu đều có thể trở thành nạn nhân của "chuyển tải nhận thức", như một nghiên cứu gần đây đã chỉ ra.

Nếu thiếu sự giám sát kỹ lưỡng từ con người, các công cụ AI không chỉ có thể cải thiện quy trình làm việc mà còn có thể làm suy yếu các tiêu chuẩn xuất sắc mà các chuyên gia vốn được kỳ vọng duy trì.

Những lĩnh vực như pháp lý, bảo hiểm và khoa học pháp y vốn phụ thuộc vào chuyên môn con người, đang phải đối mặt với cả lợi ích tiềm năng lẫn những thách thức chưa lường trước được từ AI.

Tìm kiếm có sự tương đồng trong cách AI được áp dụng trong các lĩnh vực pháp lý và khoa học pháp y

Mặc dù AI có thể hỗ trợ đắc lực trong việc phân tích dữ liệu hoặc chuẩn bị vụ án, nhưng mối lo ngại ngày càng tăng là các chuyên gia và luật sư có thể trở nên quá phụ thuộc vào những công cụ này mà không kiểm tra kỹ lưỡng độ chính xác của chúng.

Khi các chuyên gia trong lĩnh vực pháp lý hoặc khoa học pháp y đặt quá nhiều niềm tin vào AI, họ sẽ phải đối mặt với những rủi ro tiềm ẩn không thể tránh khỏi.

Dữ liệu chưa được xác minh: Các công cụ AI có thể tạo ra những kết quả có vẻ hợp lý nhưng lại thiếu chính xác, như đã được chứng minh trong các trường hợp có bằng chứng giả mạo hoặc phép tính sai sót được đưa vào quá trình tố tụng.

Suy giảm chuyên môn: Theo thời gian, việc thường xuyên giao phó các nhiệm vụ phức tạp cho AI có thể dần làm suy yếu những kỹ năng quan trọng cần thiết để đánh giá hoặc phản biện bằng chứng một cách sắc bén và có tính phê phán.

Suy giảm trách nhiệm giải trình: Sự tin tưởng mù quáng vào AI dẫn đến việc thiếu trách nhiệm cá nhân, tạo ra một tiền lệ nguy hiểm khi sai sót bị bỏ qua hoặc bị bác bỏ một cách dễ dàng.

AI và chuyên môn của con người: Cần có sự cân bằng

Điểm quan trọng rút ra từ cả hai nghiên cứu là AI nên được xem như một công cụ hỗ trợ, giúp nâng cao năng lực con người, thay vì thay thế hoàn toàn con người. Để duy trì sự cân bằng này, nghiên cứu chỉ ra rằng:

Chuyên môn của con người là nền tảng: Kiến thức và chuyên môn của con người phải luôn là nền tảng cho quá trình ra quyết định. Các kết quả do AI tạo ra cần phải được các chuyên gia có chuyên môn xác minh và đặt trong ngữ cảnh phù hợp.

Tư duy phản biện là yếu tố không thể thiếu: Người dùng cần chủ động tham gia vào việc phân tích và phản biện dữ liệu do AI cung cấp, đặt ra những câu hỏi về tính hợp lý của dữ liệu và khám phá các cách giải thích khác nhau.

Cần có quy định và đào tạo chuyên sâu: Khi AI ngày càng trở nên phổ biến, các ngành công nghiệp cần thiết lập các tiêu chuẩn nghiêm ngặt trong việc áp dụng công nghệ này và đảm bảo rằng các chuyên gia được đào tạo bài bản, hiểu rõ cả tiềm năng lẫn những giới hạn của AI.

Dù là trong các nhiệm vụ hàng ngày hay trong những lĩnh vực có rủi ro cao như luật pháp và khoa học pháp y, yếu tố con người vẫn đóng vai trò then chốt để bảo đảm tính chính xác, trách nhiệm giải trình và sự toàn vẹn về mặt đạo đức.

Nếu thiếu sự giám sát phù hợp và sự tham gia quan trọng từ con người, chúng ta có thể làm suy yếu các tiêu chuẩn chuyên môn và lòng tin mà các chuyên gia luôn phải duy trì.