Nhớ Tết Trung thu của Bác trong ngục tù
(Baonghean.vn) - Trung thu năm 1945 là cái Tết Trung thu đầu tiên thiếu nhi nước ta được vui chơi thỏa thích trên một đất nước vừa dành Độc lập, sau hơn 80 năm bị thực dân Pháp đô hộ. Nhân dịp này, Bác Hồ âu yếm gửi thư cho các cháu cùng với nhiều cái hôn thân ái.
Bác rất biết Trung thu này, các cháu vui cười hớn hở, và Bác Hồ của các cháu cũng thế. Tất cả đều vui vì theo Bác có hai lẽ: Một, Bác rất yêu các cháu, và hai là vì Trung thu năm ngoái trở về trước, nước ta còn bị áp bức, các cháu còn là một bầy nô lệ trẻ con, thì Trung thu năm này đất nước ta đã được tự do, các cháu thành những tiểu chủ của một nước Độc lập.
Bác Hồ thăm các cháu mẫu giáo nhân dịp Tết Trung thu, tại Chiến khu Việt Bắc.
Người Việt ta có câu thành ngữ “Ăn cơm mới, nói chuyện cũ”. Đón Tết Trung thu năm 1945 với nhiều sự kiện, ý nghĩa như thế, chắc nhiều người không khỏi nhớ tới những bước đường gian truân của Bác Hồ hồi cách mạng còn trong bóng tối. Cụ thể, là nhớ tới thời gian từ ngày 27/8/1942 đến ngày 10/9/1943, Bác trải qua 30 nhà lao thuộc 13 huyện của tỉnh Thiểm Tây (Trung Quốc), nhờ đó Bác đã viết nên cuốn Nhật kí trong tù. Trong tác phẩm này, cũng có lần người đón Tết Trung thu với một tâm thế đặc biệt:
Trung thu
(Bản phiên âm chữ Hán)
Trung thu thu nguyệt viên như kính,
Chiếu diệu nhân gian bạch tự ngân.
Gia lý đoàn viên ngật thu tiết,
Bất vong ngục lý ngật sầu nhân.
Ngục trung nhân dã thưởng Trung thu,
Thu nguyệt thu phong đới điểm sầu.
Bất đắc tư do thưởng thu nguyệt,
Tâm tùy thu nguyệt cộng du du...
Trung thu
(Bản dịch thơ của Nam Trân)
Trung thu vành vạnh mảnh gương Thu,
Sáng khắp nhân gian bạc một màu.
Sum họp nhà ai ăn tết đó,
Chẳng quên trong ngục kẻ ăn sầu.
Trung thu ta cũng tết trong tù,
Trăng gió đêm thu gợn vẻ sầu.
Chẳng được tự do mà thưởng nguyệt,
Lòng theo vời vợi mảnh trăng Thu...
Trong tù ngục, Người nếm trải đói khát, rận rệp, hoàn toàn mất tự do về thân thể đã hơn một tháng rồi(“Trung thu” được xem là hai bài thơ, đánh số thứ tự 22,23 trên tổng số 133 bài). Tết Trung thu lại đến, trăng chiếu rọi khắp nhân gian, ngoài tù các gia đình sum họp, trẻ con reo hò... Cảnh ấy đối lập với trong tù, người tù đang nuốt sầu tủi:
Sum họp nhà ai ăn tết đó,
Chẳng quên trong ngục kẻ ăn sầu.
Một câu hỏi hay một câu nhắc nhở? Dẫu sao, liên tưởng đó cũng làm vơi bớt nỗi niềm của người thơ. Ở đây, tác giả không tạo ra sự đối lập để có cớ mà bực bội, dằn vặt mình. Hai câu đầu của bài thơ thứ nhất, phác họa một không gian có vầng trăng thật đẹp. Đấy là cái đẹp muôn thủa có thể làm dịu lòng người trên những bước đường lưu lạc. Vậy nên, câu thơ đầu của bài thơ thứ hai rất có lí: “Ngục trung nhân dã thưởng trung thu”(Người trong ngục cũng thưởng thức Trung thu).
Tuy vậy, ở trong tù, lại là người tù yêu nước bị bắt oan, nên Bác không thể không buồn: “Thu nguyệt, thu phong đới điểm sầu” (Trăng thu, gió thu đều vương sầu). Nếu một người bình thường, đối cảnh sinh tình thì sẽ dễ tiêu cực, đẩy tới tâm trạng buồn tủi, cô quạnh hoặc phàn nàn, kêu rên, phẫn uất...Người tù Hồ Chí Minh thì không thế:
Chẳng được tự do mà thưởng nguyệt,
Lòng theo vời vợi mảnh trăng Thu.
Cái kết bài thơ làm nổi rõ một nhân cách lớn, mà có dịp tác giả đã thổ lộ đầu tập Nhật kí trong tù: “Thân thể ở trong lao – Tinh thần ở ngoài lao”. Thân thể ở tù nhưng tinh thần, cái tâm cái chí của con người thì có ai giam hãm được. Có thể nói “Tâm tùy thu nguyệt công du du” mà Nam Trân dịch “Lòng theo vời vợi mảnh trăng thu” là một thi tứ tuyệt vời kim cổ.
Xin lưu ý một chút. Câu kết ấy, Bác có mượn lời câu thơ cổ của Trương Duyệt bên Trung Quốc. Tác giả nước ngoài viết “Tâm tùy hồ thủy cộng du du”, qua câu thơ của Bác chỉ thay hai chữ “hồ thủy” (nước hồ) bằng “thu nguyệt” (trăng thu): “Tâm tùy thu nguyệt cộng du du”. Thơ Trương Duyệt tả nỗi buồn xa bạn, lòng man mác theo nước hồ, còn thơ của người tù cách mạng Việt
Có trải qua những Trung thu tù ngục như thế, đến khi thành người tự do và nhất là khi đất nước được Độc lập, niềm vui trong Bác được ở bên các cháu đón Tết Trung thu mới tự nhiên và lớn biết chừng nào?!
Kim Hùng
