Nhà thờ Tiến sĩ Phan Sĩ Thục

Ngày 9-9-2009, UBND tỉnh Nghệ An đã ra Quyết định số 4507/ QĐUB - VX công nhận nhà thờ Tiến sĩ Phan Sĩ Thục ở thôn Hòa Hợp, xã Võ Liệt, huyện Thanh Chương, tỉnh Nghệ An là Di tích Lịch sử - Văn hoá cấp tỉnh. Đó là ngôi nhà ba gian, bốn vì bằng gỗ lim có diện tích 50 m2 do học trò làm năm Khải Định thứ 8 (1896) để thờ người thầy lớn: Tiến sĩ Phan Sĩ Thục (1822-1891).

Cụ sinh năm 1822, trong một gia đình nông dân nghèo theo đòi Nho học. Vốn thông minh, chăm chỉ học tập, có chí giúp đời, năm 1849 (27 tuổi) đậu Tiến sĩ. Tháng 4-1851, Cụ được bổ làm Tri phủ Cam Lộ (Quảng Trị), tháng 10-1854 làm tri phủ Kiến Thụy. Năm 1861, Cụ được bổ làm Ngự sử đạo Nam Trung, rồi được bổ chức Thị độc quản đạo Phú Yên. Năm 1864 Tổng đốc An Tĩnh Hoàng Tá Viêm dâng sớ cử người có tài năng đức độ xin về làm Đốc học Nghệ An, nhà vua y cho. Năm 1868 được điều về Kinh nhận chức Lang trung Bộ Lại.

Năm 1872, Cụ làm Bố chánh Quảng Ngãi, rồi được chọn làm Chánh sứ sang nhà Thanh để giải quyết những vấn đề phức tạp về biên giới. Năm 1875, Vua Tự Đức ban chế khen ngợi: "Phan Sĩ Thục là người nho nhã nêu cao phong thái, hiên ngang khí tiết bao trùm, tính khoan giản thẳng thắn ôn hòa luôn rạng rỡ, tài văn chương chính sự hạng ưu đáng để tin dùng" bèn thăng làm Hình bộ Thị lang. Nhà vua cử Cụ đi thanh tra "từ Kinh vào Nam gia tâm xét hỏi kiến văn nghề thuốc đồng thời nghiêm xét quan lại hào hữu tham tàn cưỡng bức hoành hành đều được nghiêm khắc tâu lên". Sau khi công cán về, Cụ có nhiều ý kiến tốt tâu trình được nhà vua cho thi hành.

Năm 1876 được cử làm Bố chánh Quảng Bình rồi thăng tuần phủ Quảng Trị. Mẫu thân qua đời, Cụ xin từ chức về chịu tang, mãn tang lại giữ chức cũ. Năm 1878 thực thụ chức Trung phụng Đại phu, tham tri Bộ Binh kiêm chức phó Đô Ngự sử viện Đô sát, tuần vũ tỉnh Quảng Trị, Quảng Bình, đốc thúc quân lương và phân phối lương thưởng. Năm 1882 bị các quan Bộ tâu trình "Năm trước trong tỉnh bị bão lụt không kịp thời đích thân đến điều tệ" nên bị giáng xuống Viên ngoại. Tháng 10 năm ấy, Cụ xin về hưu.

Cụ về nhà dạy học. Sĩ tử nhiều nơi trong tỉnh về học. Cụ là một thầy giáo uyên bác, nhân từ nhưng cũng rất nghiêm túc nên được học trò rất kính trọng. Phong trào Cần Vương do Vua Hàm Nghi phát động lan nhanh ra Quảng Bình, Nghệ An, Cụ động viên nhân dân, học trò tham gia "Bình Tây" nhưng cụ không tán thành "sát tả". Cụ nói " Người theo tả đạo cũng là dân nước Việt ta. Để dân lương, giáo chém giết lẫn nhau thì sức Cần Vương bị phân tán, lòng người chia rẽ không thể đánh Tây được". Với uy tín của mình, Cụ đã che chở cho nhiều người dân hai xứ đạo Bàn Thạch, Lai Nhã ở quê nhà không bị tàn sát. Năm 1886 nhiều người nổi dậy chống lại triều đình "trong quận ấp bị cuộc binh lửa tàn phá. Có lần họ đi qua vùng Thục ở, đều bảo nhau không xâm phạm đến. Vì thế làng xóm ấy được toàn vẹn" (Đại Nam liệt truyện - Quốc sử quán triều Nguyễn, tập 4. NXB Thuận Hoá 1997, trang 293).

Năm 1890, đình thần tập cử xin khôi phục hàm Quang lộc Tự thiếu khanh. Vua Thành Thái ban chế khen Phan Sĩ Thục là người "mẫn cán, gánh vác việc công, đạt nhiều thành tích, nêu cao gương sáng, đáng được lựa chọn ở chốn triều đình", thăng thụ cho Cụ là Triều liệt đại phu Quang lộc tự Thiếu khanh cử làm đốc học Nghệ An. Đây là lần thứ hai Cụ được giao làm Đốc học tỉnh nhà.

Tháng Giêng năm Thành Thái thứ 3 (1891) đã 69 tuổi, Cụ xin hưu nhưng quan tỉnh yêu cầu lưu lại. Ngày 12 tháng 11 năm ấy, Tiên sinh mất tại công sở.

Từ lúc làm quan cho đến khi qua đời, Tiến sĩ Phan Sĩ Thục và gia đình vẫn sống trong sự thanh bần. Tổng đốc Nghệ An là ngài Đào Tấn tâu lên triều đình: "Phan Sĩ Thục xuất thân khoa giáp lâu năm đã được triều trước đặc biệt chọn giữ chức Chánh sứ đi sứ nhà Thanh, đã được thăng qua các chức Tham tri, Tuần vũ giữ chức siêng năng, người có kiến thức, độ lượng, bình sinh thanh liêm cẩn thận, an tâm sống đói nghèo trong sạch, thân sĩ trong hạt đều khen là bậc mô phạm lão thành. Ngày mất đồ khâm liệm không đủ, không có nhà để rước linh cữu về, tình cảnh rất đáng thương xót và tưởng nhớ. Xin triều đình gia ân truy thụ để tỏ lòng tưởng nhớ kẻ Nho thần, khuyến khích sĩ tiết". Nhà vua cấp cho tiền của đưa linh cữu về quê an táng và cho truy thụ hàm Quang Lộc Tự khanh.

Nhận xét về cuộc đời làm quan của Tiến sĩ Phan Sĩ Thục, sách Đại Nam liệt truyện của Quốc sử quán triều Nguyễn đã viết: "Sĩ Thục làm quan hơn bốn mươi năm trong cái nhà tranh vách đất, hũ gạo luôn bị rỗng không mà vẫn thản nhiên. Có người hỏi rằng: làm quan mà vợ con đói rét, chẳng cũng là kiểu ư? Thục nhân thuật lại lời của ông cha rằng: Ở đời nên được nhân dân yêu, không nên làm cho nhân dân sợ, làm quan cần phải thanh liêm để không thẹn cái tiếng khoa bảng, chớ thấy nhà nghèo, bố mẹ già mà đổi tiết tháo. Vì vậy chung thân không dám sai lời" (Sách đã dẫn, trang 293). Có hiếu với cha mẹ, Tiến sĩ Phan Sĩ Thục hết lòng vì dân vì nước, đó chính là truyền thống đạo lý cao đẹp của dân tộc.

Tiến sĩ Phan Sĩ Thục còn là một thầy giáo mẫu mực: "Khi giảng dạy học trò ăn mặc tới lui đều nghiêm theo lễ phép", tinh thiên văn địa lý, giỏi thơ văn, là tác giả các tập "Câu trình thuật phú" "Câu trình thi tập" "Thù thế thi văn". Thơ văn của Cụ thấm đẫm lòng yêu nước thương dân.

Với tài năng đức độ và tấm lòng yêu thương dân cao đẹp ấy, đại quan Phan Sĩ Thục được mọi người rất kính trọng. Vì thế học trò đã dựng nhà thờ để tôn vinh người thầy lớn của mình. Trong nhà thờ ngoài những hiện vật quý như thanh trường kiếm có ghi tên Cụ, các triện, con dấu, chiếc nón gỗ lúc đi sứ... còn có nhiều hoành phi, câu đối, thơ từ của các đồng nghiệp, sứ thần các nước, học trò ca ngợi công đức của Tiên sinh. Gian giữa nhà thờ là bức hoành phi "Tiên ưu hậu lạc" (lo trước thiên hạ, vui sau thiên hạ).

Năm 1899, nhân sĩ thôn Yên Trường - nơi làng quê của Cụ "mến nhớ khôn nguôi" bậc hiền sĩ của quê nhà đã ra tận Thanh Hóa mua đá dựng bia, lặn lội ra Hà Nam xin cụ Nguyễn Khuyến viết văn bia. Cụ Tam nguyên Yên Đỗ Nguyễn Khuyến đã nhận lời. Hiện nay bia vẫn còn nguyên vẹn.

Nhà thờ Tiến sĩ Phan Sĩ Thục là nơi hội tụ lòng biết ơn, sự kính phục của các sĩ phu, học trò và nhân dân với người thầy đạo cao, đức trọng, vị đại quan giàu tài năng, tận tuỵ trong công việc, thanh liêm đức độ hết lòng vì nước vì dân. Ngày 17/09/2009, Ban Quản lý di tích danh thắng Nghệ An đã lập văn bản số 258/CV-QLDT gửi lên Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch đề nghị công nhận nhà thờ Tiến sĩ Phan Sĩ Thục là di tích Lịch sử - Văn hóa cấp Quốc gia. Cùng với đền Bạch Mã, đình Võ Liệt, nhà thờ Tiến sĩ Phan Sĩ Thục ở xã Võ Liệt, huyện Thanh Chương là điểm du lịch hấp dẫn mà chúng ta có thể đến để tri ân người xưa, tìm được những bài học quý cho cuộc sống hôm nay.

Nguyễn Thế Quang