Đình Phú Nhuận và nhà thờ họ Hoàng Trần
Đình Phú Nhuận và nhà thờ họ Hoàng Trần ở xã Đặng Sơn, huyện Đô Lương. Đình Phú Nhuận thuộc làng Phú Nhuận là trung tâm sinh hoạt văn hoá của miền đất Đô Đặng giàu truyền thống yêu nước và khoa bảng. Đình do nhân dân địa phương đóng góp xây dựng năm 1854, nằm cạnh quốc lộ 7, hướng mặt ra đường. Kiến trúc đình theo lối tứ trụ, có 3 gian, mái cong vút, các đường xà được trạm trổ hoa văn tinh xảo- hình lưỡng long chầu nguyệt và long ly qui phượng.
Nhà thờ họ Hoàng Trần ở làng Đặng Lâm được xây dựng năm 1884 để thờ vị thần tổ Mặc Đăng Lượng, người có công đánh giặc giữ nước và lập ra mảnh đất Đô Đặng. Nhà thờ có ba nhà Hạ điện, Trung điện và Thượng điện, có cổng tam quan, có nghê chầu, có téc môn, có hổ chầu ngoảnh mặt ra cổng. Nhà Trung điện để kiệu bát cống, có lọng vàng, có bài vị và sắc phong của nhà vua ban tặng cho Mặc Đăng Lượng là Thượng, Thượng, Thượng đẳng thần và vợ - bà Mai Thị Huệ là Thượng, Thượng đẳng thần.
Từ ngày xây dựng đến nay, đình Phú Nhuận và nhà thờ họ Hoàng Trần đã chứng kiến bao sự kiện lịch sử đấu tranh của nhân dân Đặng Sơn. Đặng Sơn là xã có phong trào Văn thân Cần Vương rất mạnh. Những người con dòng họ Hoàng Trần đã làm rạng danh cho quê hương, tiêu biểu có cụ Hoàng Trần Ích đậu cử nhân giữ chức tham tán đại thần binh làm đại tướng phò tá vua Hàm Nghi đánh giặc, cụ Hoàng Trần Siêu thi đậu cử nhân không làm quan mà ra Yên Thế tham gia phong trào chống Pháp của cụ Hoàng Hoa Thám, cụ Hoàng Trần Mai đậu cử nhân không làm quan, về quê cắt thuốc chữa bệnh cho dân.
Đình Phú Nhuận và nhà thờ họ Hoàng Trần là nơi quyên góp sức người, sức của chi viện cho phong trào chống Pháp của cụ Phan Đình Phùng. Đình Phú Nhuận và nhà thờ họ Hoàng Trần là nơi mở trường dạy học, là địa điểm tập trung thanh niên đi xuất dương trong phong trào Đông Du.
Tháng 5- 1930, Chi bộ Đảng Đặng Sơn ra đời. Trong phong trào Xô Viết Nghệ Tĩnh 1930- 1931, đình Phú Nhuận và nhà thờ họ Hoàng Trần được Xứ uỷ Trung Kỳ, Tỉnh uỷ Nghệ An chọn làm địa điểm hội họp, in ấn, cất dấu tài liệu, treo cờ Đảng, tập trung nhân dân đi đấu tranh và là nơi làm việc công khai của chính quyền Xô Viết.
Nhà thờ họ Hoàng Trần còn là cơ sở làm việc của Đảng trong thời kỳ 1936 - 1939 và 1941-1945. Năm 1947- 1954, nhà thờ là kho chứa vũ khí, hậu cần phục vụ cho kháng chiến chống Pháp. Sau ngày hoà bình lập lại, 11 gia đình được Chính phủ tặng Bằng có công với nước. Trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ, đình Phú Nhuận là trụ sở của Tư lệnh Liên khu và Ban Biên chính Việt - Lào.
Tại đây diễn ra nhiều cuộc họp chuẩn bị lực lượng đáp ứng kịp thời cho cho chiến dịch Hạ Lào, Trung Lào, Thượng Lào và các chiến trường Tây Bắc, Liên Khu V.
Thanh Hiền