Vì sao rất nhiều người Mông có tên là Tủa (Tuam/Tuôv)?

Người Mông sẽ làm lễ hu plig gọi phần hồn tus plig về nhập vào cơ thể lub cev đứa bé vào buổi sáng sớm thứ ba kể từ khi hạ sinh. Trong lễ hu plig, người chủ lễ sẽ đặt tên cho đứa trẻ dưới sự đồng thuận của cha mẹ của đứa bé và những vị thần, gia tiên puj koob yawm txwv thiab dab khuas. Nếu cái tên vì một lý do nào đó được đặt không phù hợp với đứa bé, nó sẽ dễ ốm đau, bệnh tật, chậm lớn. Hoặc, một người có phần hồn tus plig đi lạc, bị bắt cóc bởi thế giới bên kia, hoặc bị một thế lực nào đó ví dụ như long vương zaj laus đánh dấu. Trong cả hai trường hợp đó, người Mông sẽ tiến hành đổi tên.

Có nhiều cách để đổi tên, hoặc thông qua một lễ cúng ua neeb, hoặc thông qua việc đi trốn vào nhà khác và nhận gia chủ này thành bố mẹ mới niam txwv khuab, hoặc đi trên đường lớn dọc làng để tìm người hữu duyên - người bắt gặp đi ngược chiều đầu tiên bất kể giới tính, dân tộc và độ tuổi - mà nhận làm bố mẹ mới niam txiv khuab.

Khi đã đặt tên mới, nghĩa là phần hồn của người đó coi như đã được làm mới và được thần linh chấp nhận thông qua một lễ gọi hồn hu plig nữa. Khi đó, cái tên cũ sẽ bị cộng đồng và bản thân người được đặt tên chủ động quên lãng. Ai đó hỏi đến cái tên cũ của người đó, dù ta biết rõ cũng cần trả lời lại rằng: “Người được nhắc tới đó đã chết rồi, giờ chúng tôi có người khác tên là (cái tên mới đặt), người xem có phải người muốn gặp không - tus neeg ko twb tuag lawm, txhuab tus hua ua (lub npe tshaib) lawm xwb, koj saib puas yog tus koj nriav maj”.

Một nam sinh người Mông ở Tương Dương. Ảnh: Đình Tuân

Như vậy, với người Mông, cái tên không chỉ để người sống gọi mà còn để các vị thần và gia tiên quản lý, bảo vệ phần hồn. Qua đó, dù cái tên được đặt là gì thì chắc chắn việc đặt tên cho một người ở người Mông là cực kỳ quan trọng. Và, ở người Mông, một người có thể có nhiều cái tên, nhưng tại một thời điểm sẽ chỉ có một cái tên được coi là chính thức bởi cộng đồng và các vị thần. Cái tên chính thức này sau này sẽ được sử dụng để làm các lễ nghi liên quan khác.

Vậy thì cái tên Tủa - Tuam/Tuôv vì sao lại rất phổ biến ở người Mông?

Thứ nhất, Tủa - Tuam/Tuôv là từ đứng đầu trong hệ đếm số thứ tự đặc biệt ở người Mông: Tuam, Lwm, Xab, Xwm, … Ntxawg. Nhiều gia đình người Mông lựa chọn hệ này để đặt tên cho các con trai của mình, theo đó, lần lượt con trai đầu lòng tên Tủa - Tuam, con thứ hai tên Lử - Lwm, con thứ ba tên Xab - Sang, con thứ tư tên Sử - Swm,... con trai út tên Ntxawg - Dờ. Dĩ nhiên, thực tế có những gia đình không có đủ số con để đặt theo thứ tự này, do đó, theo logic thông thường, cái tên Tuam - Tủa sẽ xuất hiện nhiều hơn những cái tên còn lại.

Thứ hai, Tủa - Tuam/Tuôv là một từ ngữ chỉ những điều lớn lao, tốt đẹp. Ví dụ như Tuam Coj Teb - Đại quốc. Tuam còn có thể được dùng để chỉ những điều ngay thẳng: Tuam meej tuam pem - một câu thành ngữ để nói về sự thẳng thắn, đứng đắn, minh bạch, rõ ràng, không có gì phải giấu giếm. Có lẽ vì lý do này, tên Tủa-Tuam/Tuôv thường được người Mông ưa thích.

Thứ ba, theo nghĩa đen và thường xuyên sử dụng trong ngôn ngữ thường nhật, Tuam còn có nghĩa là hành động đạp cái gì đó. Ví dụ: Tuam tsheb - đạp xe; tuam taw - giãy. Có những khi, người ta mong một đứa bé hoạt bát cũng có thể lấy từ Tủa-Tuam/Tuôv để đặt tên cho đứa bé.

Dĩ nhiên, hiện nay không có một bảng thống kê chính thức nào về những cái tên được người Mông thích nhất, nhưng chắc chắc với ba lý do trên, Tủa-Tuam/Tuôv luôn là một cái tên được cộng đồng người Mông ưa chuộng. Nếu có cơ hội đặt tên cho ai đó, bạn hoàn toàn có thể cân nhắc cái tên này.

Đứa trẻ người Mông với trò chơi quen thuộc. Ảnh: Đình Tuân

Nhân đây, người viết cũng chia sẻ câu chuyện cá nhân do tên chính thức hiện tại của người viết cũng là Tủa - Tuam, họ Khang - Khaab. Sinh ra và lớn lên ở trong cộng đồng người Mông Lềnh Mù Cang Chải, Yên Bái. Trong lễ gọi hồn hu plig đầu tiên của cuộc đời, người viết được ông nội đứng chủ lễ và đặt tên là Tu - Tub (nghĩa là con trai) vì đây là cháu trai nội đầu tiên của ông ấy. Hầu hết tuổi thơ đứa bé này luôn ốm đau bệnh tật, thậm chí có lần rơi xuống bùn ruộng đến chết dở sống dở, gia đình quyết định đổi tên cho đứa bé.

Đó là một ngày nắng nhẹ đầu xuân vào năm nào đó giữa hai năm 1999 hoặc 2000, một người đàn ông mặc trên mình chiếc áo ham thuam truyền thống, lưng đeo túi chéo, bên trong có chứa 3 sợi chỉ gồm màu trắng, đen, đỏ và một con gà đã luộc chín sẵn cùng gói xôi nắm, tay dắt theo đứa bé 4-5 tuổi dọc đường lớn ở Chế Cu Nha xuống núi đi tìm “nam khuab - txwv khuab” - bố mẹ hữu duyên. Sau khoảng 20 phút đi bộ trên con đường vắng, cuối cùng họ gặp một cặp vợ chồng thương nhân người Mông Đu lưng địu mỗi người một cở chất đầy nào là lạc khô, vải lanh, chỉ tơ tằm, khăn đội đầu cho phụ nữ. Cặp vợ chồng và đứa bé này, theo niềm tin là hữu duyên với nhau.

Sau khi lấy 3 sợi chỉ đã được người đàn ông mặc áo ham thuam mang theo kết chặt vào nhau rồi đeo vào tay trái đứa bé, người đàn ông thương nhân Mông Đu nói đại loại: Người Mông chúng ta vốn dĩ là những người làm nông, chăn nuôi kết hợp trồng trọt, ta tự nuôi trồng thức ta ăn, ta tự may vá thứ ta mặc. Ta không cần và rất ít cần đi buôn, đi bán. Tôi và vợ là số ít người Mông theo xu hướng mới. Nay coi là hữu duyên với đứa bé này, vậy xin hãy lấy cái tên Tủa - Tuam/Tuôv để đặt cho nó. Mong rằng, đứa bé sẽ luôn mạnh mẽ, giỏi giang, lớn lên đóng góp vào những sự thay đổi tích cực trong cộng đồng người Mông ta. Sau đó, bữa cơm tạm với nắm xôi, con gà và những giọt nước trong lành từ con mương bên cạnh đã chính thức đánh dấu người viết bài này tạm biệt cái tên cũ, nhận tên mới.

Khang A Tủa