Vì sao cấm đoán không phải là giải pháp tối ưu để bảo vệ trẻ em trên môi trường mạng?

Sự phát triển của các nền tảng mạng xã hội và các công cụ kỹ thuật số đã mang đến cho trẻ em nhiều cơ hội học tập, sáng tạo và kết nối. Tuy nhiên, bên cạnh những lợi ích này là một loạt thách thức ngày càng tăng.

Không gian trực tuyến, đặc biệt là phương tiện truyền thông xã hội, dường như ngày càng tiềm ẩn nhiều nguy hiểm cho trẻ em, từ bắt nạt trên mạng đến khai thác tình dục. Việc cân bằng giữa lợi ích của các công cụ kỹ thuật số và bảo vệ trẻ em khỏi những rủi ro trực tuyến là một trong những thách thức cấp bách nhất của thời đại chúng ta.

Các nền tảng mạng xã hội mang lại cho trẻ em những lợi ích gì?

Các nền tảng mạng xã hội mang lại cho trẻ em nhiều lợi ích, nếu được sử dụng đúng cách và có sự giám sát của phụ huynh hoặc người lớn.

Theo đó, các nền tảng giáo dục trực tuyến cung cấp các công cụ thúc đẩy việc học tập, trong khi phương tiện truyền thông xã hội giúp trẻ em kết nối trên toàn cầu và phá vỡ các rào cản địa lý.

Các nền tảng như YouTube, TikTok, Facebook, Zalo và Instagram đóng vai trò là nơi sáng tạo, cho phép những người trẻ tuổi chia sẻ tài năng của mình. Đồng thời giúp trẻ em có cơ hội kết nối với những người có chung sở thích hoặc đam mê thông qua các nhóm, cộng đồng trực tuyến.

Đối với những trẻ em có hoàn cảnh khó khăn, bao gồm cả trẻ em ở vùng nông thôn hay trẻ em khuyết tật, Internet có thể trở thành một cứu cánh, mở ra cơ hội tiếp cận các nguồn tài nguyên và cơ hội học tập.

Mạng xã hội còn mang lại cho trẻ em cảm giác gắn kết, tạo ra không gian để trẻ em tham gia vào những cuộc đối thoại về các vấn đề quan trọng, từ bảo vệ môi trường đến nhận thức về sức khỏe tâm thần, giúp trẻ em tìm thấy tiếng nói và sự đồng cảm trong cuộc sống.

Thông qua việc tiếp xúc với các nền tảng mạng xã hội, trẻ em có cơ hội nâng cao hiểu biết về công nghệ hiện đại, từ đó phát triển kỹ năng kỹ thuật số cần thiết trong thời đại công nghệ và giúp trẻ em hiểu cách sử dụng các công cụ trực tuyến an toàn và hiệu quả.

Những nguy cơ tiềm ẩn đối với trẻ em trên không gian mạng

Theo sáng kiến hợp tác quốc tế nhằm giải quyết vấn đề bạo lực tình dục và bóc lột trẻ em trên môi trường mạng (hay còn gọi là dự án Disrupting Harm), trẻ em trở thành mục tiêu dễ dàng cho những hành vi bóc lột và lạm dụng tình dục trên các nền tảng mạng xã hội.

Lợi dụng tính ẩn danh và khả năng tiếp cận rộng rãi của các nền tảng này, những kẻ xấu sử dụng các chiêu trò tinh vi như dụ dỗ, tống tiền, hoặc phát tán tài liệu khiêu dâm trái phép để khai thác trẻ em.

Đặc biệt, các nhóm trẻ em dễ bị tổn thương phải đối mặt với nguy cơ cao hơn, bởi đối tượng này thường thiếu các môi trường an toàn để lên tiếng, khiến gánh nặng tâm lý từ sự bóc lột và lạm dụng càng trở nên nghiêm trọng hơn.

Vấn đề này càng trở nên phức tạp bởi những yếu tố kinh tế, xã hội và văn hóa. Trẻ em từ các gia đình thu nhập thấp thường thiếu kỹ năng số cần thiết, khiến các em dễ dàng trở thành mục tiêu của các mối đe dọa trực tuyến mà không đủ khả năng nhận biết hay ứng phó.

Những nạn nhân của sự bóc lột trên môi trường mạng thường phải chịu đựng nỗi xấu hổ, lo âu và trầm cảm kéo dài, để lại những tổn thương sâu sắc về mặt tâm lý và cảm xúc.

Nghiên cứu chỉ ra rằng trẻ em một khi đã gặp phải một hình thức gây hại trực tuyến thì rất dễ rơi vào vòng xoáy của các hình thức gây hại khác, tạo nên một chu kỳ dễ bị tổn thương kéo dài. Thực trạng này nhấn mạnh sự cấp thiết của việc can thiệp sớm và áp dụng các chiến lược toàn diện nhằm đảm bảo an toàn cho trẻ em trên môi trường mạng.

Các chính phủ trên thế giới đang nỗ lực triển khai các chính sách nhằm bảo vệ trẻ em trong không gian mạng.

Mới đây, Quốc hội Úc đã thông qua đạo luật cấm trẻ em dưới 16 tuổi sử dụng mạng xã hội đầu tiên trên thế giới, việc này đã thu hút sự quan tâm lớn từ dư luận, với cả những ý kiến ủng hộ lẫn phản đối.

Việc Quốc hội Úc thông qua đạo luật này nhằm mục tiêu thực hiện điều mà chưa một chính phủ nào thực hiện thành công trước đây, đồng thời đáp ứng yêu cầu của nhiều bậc phụ huynh trong việc ngăn chặn trẻ em sử dụng các nền tảng mạng xã hội.

Trong khi đó, Singapore đã giới thiệu Bộ luật Truyền thông xã hội mới, do Cơ quan Phát triển Truyền thông Infocomm ban hành, yêu cầu các nền tảng như TikTok và Facebook phải xóa bỏ nội dung gây hại và triển khai các biện pháp bảo vệ đặc biệt dành riêng cho trẻ em.

Hàn Quốc là một ví dụ điển hình về những thách thức trong việc áp dụng các biện pháp nhằm hạn chế trẻ em tham gia vào các nền tảng kỹ thuật số. Năm 2011, nước này đã áp đặt các giới hạn nghiêm ngặt về thời gian chơi game dành cho trẻ em, nhưng các biện pháp này tỏ ra kém hiệu quả khi trẻ em tìm cách lách luật, dẫn đến việc chính sách bị bãi bỏ.

Na Uy đã ban hành quy định giới hạn độ tuổi tối thiểu để sử dụng mạng xã hội là 13, thực tế cho thấy luật pháp này vẫn chưa được thực thi một cách hiệu quả. Các nghiên cứu gần đây của cơ quan truyền thông Na Uy đã tiết lộ một thực trạng đáng báo động, theo đó hơn một nửa trẻ em 9 tuổi, 58% trẻ em 10 tuổi và thậm chí 72% trẻ em 11 tuổi đã và đang sử dụng các nền tảng mạng xã hội.

Tương tự, quy định của Liên minh Châu Âu yêu cầu sự đồng ý của phụ huynh đối với trẻ em dưới tuổi quy định khi sử dụng mạng xã hội cũng không phải lúc nào cũng được thực thi đầy đủ, đặt ra nghi vấn về tính khả thi và hiệu quả của các chính sách bảo vệ trẻ em trên không gian mạng.

Đặc biệt, Pháp đang tiến hành một cuộc thử nghiệm đầy hứa hẹn nhằm giảm thiểu sự phụ thuộc vào điện thoại di động của học sinh. Cụ thể, các trường học ở Pháp sẽ cấm học sinh dưới 15 tuổi mang điện thoại vào lớp. Nếu thử nghiệm này thành công, chính phủ Pháp có kế hoạch triển khai lệnh cấm này trên toàn quốc vào tháng 1 năm sau.

Còn nhiều ý kiến phản đối lệnh cấm hoàn toàn trẻ em sử dụng các nền tảng mạng xã hội

Tuy nhiên, các chính sách hạn chế có thể vô tình gây ra những hệ lụy tiêu cực, khiến cha mẹ và giáo viên gặp khó khăn hơn trong việc nhận diện và giải quyết các vấn đề của trẻ.

Những biện pháp này cũng tiềm ẩn nguy cơ làm trẻ cảm thấy bị xa lánh, khi chúng coi đây là sự can thiệp xâm phạm và không tôn trọng quyền tự chủ cá nhân của mình.

Chẳng hạn, lệnh cấm trẻ em dưới 16 tuổi sử dụng mạng xã hội vừa được Quốc hội Úc thông qua cùng gặp phải nhiều ý kiến phản đối. Theo đó, Ủy ban Nhân quyền Úc đã bày tỏ "những nghi ngại nghiêm trọng" về lệnh cấm, cảnh báo rằng các quy định này có thể "can thiệp đáng kể vào quyền lợi của trẻ em và thanh thiếu niên".

Trong khi đó, ông Christopher Stone, Giám đốc điều hành của tổ chức Phòng chống tự tử Úc cho rằng, chính phủ Úc nên tạm dừng thực thi và hợp tác với các bên liên quan để có các chính sách đúng đắn nhất vì lợi ích của thế hệ trẻ.

Một trong những lập luận mạnh mẽ nhất chống lại việc áp đặt lệnh cấm hoàn toàn là tầm quan trọng của việc nâng cao hiểu biết về kỹ năng số trong việc giảm thiểu rủi ro trực tuyến.

Trẻ em được trang bị kỹ năng số tốt hơn sẽ có khả năng ứng phó hiệu quả hơn trước những thách thức trên không gian mạng, từ việc nhận diện nội dung có hại, ngăn chặn người dùng có hành vi lạm dụng, đến việc báo cáo các hành vi xâm hại.

Ngược lại, trẻ em thiếu kỹ năng số thường dễ bị choáng ngợp trước các mối nguy hại trên không gian mạng và ít có khả năng tìm kiếm sự giúp đỡ khi cần. Việc triển khai các chương trình giáo dục về kỹ năng số có thể giúp trẻ em tự tin hơn, trở thành những người tham gia chủ động và có trách nhiệm trong trải nghiệm trực tuyến của mình.

Những chương trình này có thể bao gồm các bài học về cách nhận diện hành vi dụ dỗ, nắm bắt cài đặt bảo mật cá nhân, và khuyến khích xây dựng các mối quan hệ trực tuyến lành mạnh.

Đối với nhiều người trẻ, mạng xã hội không chỉ là nơi giải trí mà còn là môi trường học tập, sáng tạo và thậm chí mở ra cơ hội nghề nghiệp. Việc sản xuất nội dung số đã trở thành một lựa chọn sự nghiệp đầy tiềm năng cho thế hệ trẻ am hiểu công nghệ, khi các nền tảng như YouTube và TikTok mang đến cơ hội kiếm thu nhập và xây dựng thương hiệu cá nhân.

Cần có giải pháp cân bằng giữa lợi ích của các nền tảng mạng xã hội và bảo vệ trẻ em khỏi những rủi ro trực tuyến

Với vai trò đa chiều, mạng xã hội không thể đơn giản coi là một nguồn rủi ro. Thay vào đó, các chính sách cần tập trung vào việc tối ưu hóa những lợi ích mà các nền tảng mạng xã hội mang lại, đồng thời giảm thiểu những tác động tiêu cực.

Các sáng kiến như UN Global Digital Compact của Liên Hợp Quốc cung cấp những hướng dẫn quý giá trong việc giải quyết vấn đề an toàn trực tuyến, nhấn mạnh tầm quan trọng của sự hợp tác giữa tất cả các bên liên quan.

Các khuyến nghị chủ yếu bao gồm việc thực hiện đánh giá tác động đến quyền trẻ em, phát triển các cơ chế báo cáo hiệu quả và thúc đẩy các phương pháp hỗ trợ phục hồi cho trẻ em bị ảnh hưởng bởi các tác hại trực tuyến.

Các nền tảng như Facebook và TikTok đã triển khai các biện pháp như kiểm duyệt nội dung và công nghệ trí tuệ nhân tạo (AI) để phát hiện và loại bỏ các nội dung có hại. Tuy nhiên, những nỗ lực này vẫn chưa đạt hiệu quả mong muốn, khi tình trạng khai thác và lạm dụng vẫn tiếp tục xảy ra trên các nền tảng của họ.

Do đó, cần có trách nhiệm giải trình cao hơn, bao gồm việc thực thi nghiêm ngặt hơn các nguyên tắc cộng đồng và đảm bảo minh bạch trong việc xử lý các khiếu nại từ người dùng.

Bên cạnh đó, các giải pháp sáng tạo như tính năng thiết kế phù hợp với độ tuổi và công cụ kiểm soát của phụ huynh cũng hứa hẹn mang lại nhiều triển vọng trong việc bảo vệ người dùng, đặc biệt là trẻ em.

Mặc dù việc bảo vệ trẻ em khỏi các nguy cơ trực tuyến là vô cùng quan trọng, nhưng việc tôn trọng quyền tiếp cận thông tin, thể hiện bản thân và tham gia vào văn hóa số của trẻ cũng không kém phần cần thiết.

Các biện pháp hạn chế quá mức có thể ngăn cản sự sáng tạo và đổi mới, đồng thời tước đi của trẻ những cơ hội quý báu mà thời đại số mang lại. Thay vào đó, trẻ em cần được trang bị đầy đủ công cụ và kiến thức để tự tin và an toàn trên môi trường mạng, từ đó tận dụng tối đa những lợi ích của không gian số.

Điều này đòi hỏi một sự phối hợp chặt chẽ giữa các nhà hoạch định chính sách, giáo viên, phụ huynh và các công ty công nghệ để xây dựng một thế giới kỹ thuật số nơi trẻ em có thể phát triển và an toàn.

Mặc dù công nghệ mang lại vô vàn cơ hội, nhưng chỉ có việc quản lý rủi ro một cách hiệu quả mới giúp chúng ta tìm được sự cân bằng tinh tế giữa các mối nguy và lợi ích trong không gian số mà trẻ em đang trải nghiệm.

Phan Văn Hòa