Di tích chưa được xếp hạng ở Nghệ An và bài toán bảo tồn
Trên địa bàn tỉnh Nghệ An hiện nay, bên cạnh các di tích đã được xếp hạng cấp tỉnh, cấp quốc gia thì vẫn còn rất nhiều di tích chưa được xếp hạng, trong đó có không ít di tích đang trong tình trạng xuống cấp hoặc bị tác động làm thay đổi yếu tố gốc.
Di tích nguy cơ thành phế tích
Nằm tại xóm Bắc Kim Hòa, xã Nghi Thuận (Nghi Lộc), đình Trung Hòa được xây dựng năm 1914, với kiến trúc nhà dọc 5 gian. Công trình không chỉ là nơi sinh hoạt văn hóa cộng đồng mà còn gắn liền với lịch sử cách mạng địa phương.
Theo ông Đặng Tố Kỳ - người tình nguyện trông coi di tích này, đình từng là địa điểm hội họp bí mật của cán bộ trong phong trào Xô viết Nghệ Tĩnh (1930 - 1931) và giai đoạn tiền khởi nghĩa tháng Tám. Trong kháng chiến chống Mỹ, nơi đây còn là điểm tổ chức lễ tòng quân, truy điệu liệt sĩ và kết nạp đảng viên.
Tuy nhiên, đến nay, do thiếu các nguồn tư liệu nên đình vẫn chưa được xếp hạng di tích và cũng đang trong tình trạng xuống cấp. Phần bờ nóc, bờ dải, các cột gỗ đã bị mối, mọt ăn mòn; mái ngói của đình cũng bị thủng nhiều chỗ. “Nếu không có phương án bảo tồn thì đình Trung Hòa sẽ xuống cấp ngày càng nghiêm trọng, có nguy cơ trở thành phế tích”, ông Đặng Tố Kỳ cho biết.
Tại xã Vân Tụ (Yên Thành), nhà thờ họ Trần Khắc - xây dựng từ thế kỷ XVI - là nơi lưu giữ 18 đạo sắc phong từ các triều Lê, Tây Sơn, Nguyễn, cùng nhiều cổ vật như hương án, giường thờ, mũ quan bằng gỗ. Dù chưa được xếp hạng, di tích này mang giá trị lịch sử và nghệ thuật đặc biệt. Tuy nhiên, cách đây 5 năm, vào tháng 2/2020, một bộ phận con cháu trong dòng họ đã đã tổ chức đập tường, tháo dỡ toàn bộ gian thượng điện di tích để di chuyển đến một nơi khác, làm sai lệch vị trí tọa lạc của nhà thờ tiên tổ.
Sau sự việc này, Trung tâm Bảo tồn di sản và phát triển du lịch (mới) Ban Quản lý di tích tỉnh Nghệ An (cũ) đã có văn bản gửi UBND huyện Yên Thành khẳng định: "Việc tự ý tháo dỡ, di dời và tu bổ, tôn tạo Di tích nhà thờ Trần Văn có tên trong Quyết định phê duyệt Danh mục kiểm kê khi chưa xin ý kiến của chính quyền và cơ quan chuyên môn là vi phạm Luật Di sản văn hóa và Quyết định 27/2014/QĐ-UBND ngày 3/4/2014 của UBND tỉnh Nghệ An, về việc ban hành quy định quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị di tích lịch sử - văn hóa và danh lam thắng cảnh trên địa bàn tỉnh Nghệ An”.
Theo báo cáo của Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch, qua kiểm kê, hiện nay, Nghệ An có 2.602 di tích, trong đó, có 500 di tích đã được xếp hạng, 6 di tích cấp quốc gia đặc biệt, 14 di tích cấp quốc gia, 32 di tích cấp tỉnh.
Như vậy, trên địa bàn tỉnh hiện có hơn 2.100 di tích nằm trong danh mục kiểm kê nhưng chưa được xếp hạng. Những di tích này không chỉ phản ánh bề dày lịch sử, văn hóa của vùng đất xứ Nghệ mà còn đóng vai trò quan trọng trong đời sống tinh thần của cộng đồng. Tuy nhiên, do chưa được xếp hạng, những di tích này không nhận được sự quan tâm và bảo vệ cần thiết, khiến nhiều công trình dần xuống cấp hoặc thậm chí bị xâm hại.
Khó kêu gọi xã hội hóa
Thời gian qua, một số địa phương đã chú trọng bảo tồn các di tích chưa được xếp hạng, tiêu biểu là xã Nam Thành (Yên Thành). Ông Hoàng Văn Sâm - Chủ tịch UBND xã cho biết, địa phương hiện có 6 di tích chưa được xếp hạng, gồm: đền Cự Phú (xóm Phú Sơn), đền Cửa Phủ (xóm Tây Hồ), đền Nhà Ông Đá Điếu, đền Nhà Bà Đồng Lèn, đền Nhà Ông Đá Mọc và đền Quan Thần Nông (đều ở xóm Minh Châu).
Hằng năm, UBND xã đều kiện toàn ban quản lý di tích, bao gồm lãnh đạo UBND xã, đại diện các ngành, ban cán sự xóm… Các ban này có trách nhiệm xây dựng quy chế, kế hoạch hoạt động, tổ chức quản lý, bảo vệ và phát huy toàn bộ giá trị vật thể, phi vật thể của di tích. Đồng thời, họ phải chịu trách nhiệm trực tiếp nếu để xảy ra vi phạm pháp luật như: hỏa hoạn, cháy nổ, ô nhiễm môi trường, mất hiện vật, mất an ninh, trật tự, xâm lấn đất đai, xây dựng trái phép hoặc làm sai lệch giá trị di tích.
Theo Khoản 3, Điều 23 “Kiểm kê di tích và Danh mục kiểm kê di tích” của Luật Di sản văn hóa: Các di tích trong Danh mục kiểm kê di tích được thực hiện các biện pháp quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị như đối với di tích cấp tỉnh theo quy định của luật này.
Theo Điều 5 của Quyết định số 19/2020/QĐ-UBND ngày 31/7/2020 của UBND tỉnh Nghệ An về quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị di tích lịch sử - văn hóa, danh lam, thắng cảnh trên địa bàn tỉnh, UBND cấp huyện chịu trách nhiệm quản lý trực tiếp các di tích hoặc phân công cho Ủy ban nhân dân cấp xã quản lý, trừ những trường hợp đã được giao cho các sở, ban, ngành hoặc UBND cấp xã. Còn theo Điều 12 của Quyết định này, tất cả các di tích có trong Danh mục kiểm kê phải được bảo vệ về đất đai, mặt bằng và không gian.
Tuy nhiên, theo đại diện Trung tâm Bảo tồn di sản và phát triển du lịch (mới) Ban Quản lý di tích tỉnh Nghệ An (cũ), những địa phương quan tâm đến bảo tồn di tích chưa xếp hạng như xã Nam Thành vẫn còn rất ít. Điều này dẫn đến tình trạng nhiều di tích cộng đồng như đình, đền bị xuống cấp trầm trọng do tác động của thời gian và con người. Trong khi đó, các di tích thuộc sở hữu dòng họ lại bị khai thác bừa bãi hoặc xây dựng trái phép, làm biến dạng các yếu tố gốc.
Một khó khăn lớn đối với chính quyền địa phương là huy động kinh phí bảo tồn. Ví dụ, với đình làng Trung Hòa ở xã Nghi Thuận (Nghi Lộc), chính quyền đã nhiều lần vận động người dân, con em xa quê và doanh nghiệp trên địa bàn đóng góp kinh phí tu sửa. Tuy nhiên, theo bà Nguyễn Thị Quỳnh - Cán bộ văn hóa xã, số tiền thu được chỉ đủ để sửa gian thờ phía trong, chưa thể thay thế các cấu kiện quan trọng đang bị mối mọt, hư hỏng.
Ông Nguyễn Đình Dương - Phó trưởng Phòng Văn hóa - Khoa học và Thông tin huyện Nghi Lộc cũng cho biết: “Hiện nay, ngân sách huyện chưa bố trí cho việc tu bổ di tích chưa xếp hạng. Hằng năm, ngành Văn hóa huyện chỉ có thể tổ chức kiểm tra, vận động chính quyền địa phương và người dân chung tay bảo tồn”.
Hiện nay, nhiều di tích dù nằm trong danh mục kiểm kê vẫn gặp khó khăn trong quá trình xếp hạng do thiếu tư liệu và sự phức tạp của quy trình lập bản đồ giải thửa. Mặt khác, việc xếp hạng di tích cần có đề nghị từ cơ sở, nhưng một số chính quyền địa phương lại chưa thực sự quan tâm. Họ e ngại bị ràng buộc quản lý khi muốn sửa chữa, tu bổ, dẫn đến việc chần chừ trong phối hợp lập hồ sơ xếp hạng. Do đó, kinh phí tu bổ, bảo vệ di tích chưa xếp hạng gần như phải trông chờ hoàn toàn vào xã hội hóa, trong khi việc huy động nguồn lực này còn nhiều khó khăn.
Bà Trần Thị Kim Phượng - Trung tâm Bảo tồn di sản và phát triển du lịch