Dấu ấn những cái tên qua nhiều lần tách, nhập tỉnh
Trải qua nhiều lần tách ra, nhập vào, những cái tên tỉnh, thành trong mỗi giai đoạn lịch sử đã ghi dấu lại nét đặc trưng về lịch sử, văn hóa riêng biệt của mỗi vùng đất như: Bình Trị Thiên, Nghệ Tĩnh, Hà Nam Ninh...
Năm 1975-1976, 72 tỉnh thành trên cả nước được sáp nhập lại còn 38 tỉnh thành, theo Nghị quyết của Quốc hội khóa 5.
Sau đó, các tỉnh thành lại được chia tách dần trong nhiều giai đoạn và dừng lại ở 63 tỉnh thành như hiện nay. Những cái tên của một vùng đất trong mỗi giai đoạn lại ghi dấu những nét đặc trưng về lịch sử, văn hóa không thể trộn lẫn.
1975-1976: 72 tỉnh thành sáp nhập thành 38 tỉnh thành
Sài Gòn - TP. Hồ Chí Minh
Việc sáp nhập trải dài từ Bắc Trung Bộ đến các tỉnh Tây Nam Bộ, Tây Nguyên, trong đó nổi bật là việc sáp nhập Sài Gòn, tỉnh Gia Định và 2 quận Củ Chi, Phú Hòa thành một đơn vị hành chính là Thành phố Sài Gòn - Gia Định vào năm 1975.
Sau đó, đến ngày 2/7/1976, kỳ họp thứ nhất của Quốc hội nước Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Việt Nam khóa 6 đã ban hành Nghị quyết đổi tên Thành phố Sài Gòn - Gia Định thành Thành phố Hồ Chí Minh (TP. HCM).
Đến nay, cái tên Sài Gòn vẫn được sử dụng khá phổ biến với những người gắn bó với mảnh đất này.
Nhiều học giả đã cố gắng lý giải nguồn gốc của tên gọi Sài Gòn nhưng đến nay chưa lời giải đáp nào được khẳng định là hoàn toàn đúng.
Bình Trị Thiên
Ở khu vực Bắc Trung Bộ, Bình Trị Thiên cũng là một cái tên gắn với nhiều sự kiện lịch sử trong suốt 14 năm tồn tại. Bình Trị Thiên là tên tỉnh mới sau khi sáp nhập 3 tỉnh Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên Huế và khu vực Vĩnh Linh.
Sau khi hợp nhất, tỉnh Bình Trị Thiên có 23 đơn vị hành chính gồm: Thành phố Huế, 2 thị xã Đông Hà, Đồng Hới và 20 huyện.
Đến năm 1977, 20 huyện của Bình Trị Thiên được sáp nhập còn 11 huyện.
Năm 1989, Bình Trị Thiên lại được chia tách thành 3 tỉnh Quảng Bình, Quảng Trị và Thừa Thiên Huế như ban đầu.
Bình Trị Thiên là dải đất nối liền Bắc Nam của đất nước, cũng là mảnh đất chứng kiến những bản hùng ca của dân tộc, là nơi sở hữu núi non hùng vĩ, thiên nhiên tươi đẹp.
Nơi đây cũng là một mặt trận nổi tiếng gian khổ, ác liệt và ngoan cường trong kháng chiến chống thực dân Pháp. Đó là lý do "Bình Trị Thiên khói lửa" trở thành một danh xưng quen thuộc.
Dù đã được chia thành 3 tỉnh khác nhau nhưng mảnh đất này luôn có một nét đặc trưng, tương đồng về vị trí địa lý, lợi thế thiên nhiên cũng như phẩm chất con người.
Nghệ Tĩnh
Nghệ An và Hà Tĩnh vốn được chia tách từ thời vua Minh Mạng vào năm 1831. Vua Minh Mạng chia Nghệ An trấn thành 2 tỉnh: Nghệ An (phía Bắc sông Lam) và Hà Tĩnh (phía Nam sông Lam).
Trước đó, dưới thời nhà Đinh, nhà Tiền Lê, 2 tỉnh Nghệ An và Hà Tĩnh vốn cùng một đơn vị hành chính gọi là Hoan Châu. Qua các thời kỳ nhà Lý, Hậu Lê, Tây Sơn và nhà Nguyễn, vùng đất này lần lượt được đổi tên gọi.
Cuối năm 1975, Nghệ An và Hà Tĩnh được hợp nhất thành tỉnh Nghệ Tĩnh với 27 đơn vị hành chính. Đến tháng 8/1991, tỉnh Nghệ Tĩnh lại được chia tách thành Nghệ An và Hà Tĩnh như trước.
Hai tỉnh này cùng chung một vùng văn hóa gọi là văn hóa Lam Hồng, có chung biểu tượng núi Hồng - sông Lam. Đây cũng là một trong những vùng có nhiều sắc thái văn hóa độc đáo, góp phần làm phong phú thêm bản sắc văn hóa dân tộc.
Nhắc đến vùng đất này, có người viết: “Không một phận nào của Việt Nam để lại những dấu vết sâu sắc như khu vực này. Mảnh đất bất lợi đó đã sản sinh những con người khôn ngoan, những con người làm nên lịch sử, từ Mai Hắc Đế đến Phan Đình Phùng. Và cả những con người làm ra văn học như Nguyễn Du...”.
Chủ tịch Hồ Chí Minh sinh ra ở Kim Liên (Nam Đàn, Nghệ An), là người con tiêu biểu đậm “chất Nghệ Tĩnh”. Mảnh đất giàu truyền thống lịch sử, văn hóa và cách mạng này đã nuôi dưỡng tâm hồn, ý chí, nhân cách Hồ Chí Minh từ thời thơ ấu.
Hà Nam Ninh
Ở phía Bắc, Hà Nam Ninh là một cái tên quen thuộc với nhiều người ở thập niên 1970-1990. Hà Nam Ninh là tên tỉnh mới sau khi sáp nhập 2 tỉnh Nam Hà và Ninh Bình.
Đến năm 1991, Hà Nam Ninh lại được tách thành 2 tỉnh như cũ. Sau đó, đến năm 1996, tỉnh Nam Hà được tách thành 2 tỉnh Hà Nam và Nam Định như ngày nay.
Như vậy, Hà Nam Ninh khi xưa chính là tập hợp của 3 tỉnh: Hà Nam, Nam Định và Ninh Bình ngày nay.
Hà Nam Ninh thực chất được thành lập trên cơ sở vùng đất trấn Sơn Nam - một vùng đất lâu đời và giàu truyền thống văn hoá ở phía Nam của kinh thành Thăng Long xưa; tương đương với các vùng văn hóa đặc trưng khác như: xứ Thanh, xứ Nghệ, xứ Kinh Bắc, xứ Đoài, xứ Đông.
Mặc dù tỉnh Hà Nam Ninh không còn tồn tại nhưng tên gọi vẫn gắn liền với nhiều sự kiện lịch sử, nhiều tổ chức và nhiều doanh nghiệp đang hoạt động.
Đây cũng là vùng đất nổi tiếng hiếu học, là nơi sinh ra nhiều trạng nguyên, các danh sĩ và văn nhân nổi tiếng.
Hoàng Liên Sơn
Hoàng Liên Sơn ngày nay được nhiều người biết đến là tên một dãy núi, nhưng đó cũng là tên một tỉnh cũ thuộc vùng Tây Bắc Bộ.
Hoàng Liên Sơn là tên tỉnh mới sau khi sáp nhập 3 tỉnh: Lào Cai, Yên Bái và một số huyện thuộc tỉnh Nghĩa Lộ.
Khi hợp nhất, tỉnh Hoàng Liên Sơn có 4 thị xã và 16 huyện. Tỉnh lỵ của tỉnh ban đầu được đặt tại thị xã Lào Cai, sau dời về thị xã Yên Bái.
Đến năm 1991, tỉnh Hoàng Liên Sơn lại được tách thành 2 tỉnh Lào Cai và Yên Bái (bao gồm cả phần thuộc tỉnh Nghĩa Lộ cũ).
Có lẽ nguồn gốc cái tên tỉnh Hoàng Liên Sơn cũng bắt nguồn từ dãy núi nằm dọc theo ranh giới giữa Lào Cai và Lai Châu. Sở dĩ dãy Hoàng Liên Sơn được gọi bằng tên này vì trên dãy núi có nhiều cây hoàng liên - một loại thảo dược quý hiếm, thường mọc ở độ cao trên 1.000m.
1978: Tách thành 39 tỉnh thành
1979: Thành lập Đặc khu Vũng Tàu – Côn Đảo, tương đương cấp tỉnh
1989: Tách thành 44 tỉnh thành
Năm 1978, một số tỉnh miền Trung chia tách thành 2-3 tỉnh khác nhau, nâng tổng số tỉnh thành của Việt Nam lên 44.
1991: Tách thành 53 tỉnh thành
Một số tỉnh thành lập từ giai đoạn 1975-1976 tiếp tục được tách thành các tỉnh thành khác nhau, nâng tổng số lên 53 tỉnh thành trên cả nước. Có thể kể tên một số tỉnh thành nổi bật về lịch sử, văn hóa như Nghệ An và Hà Tĩnh (tách từ tỉnh Nghệ Tĩnh), Hà Giang và Tuyên Quang (tách từ tỉnh Hà Tuyên), Cần Thơ và Sóc Trăng (tách từ tỉnh Hậu Giang)…
1996-1997: Tách thành 61 tỉnh thành
Một số tỉnh thành còn lại tiếp tục được chia tách, nâng tổng số lên 61 tỉnh thành trên cả nước. Một số tên tỉnh cũ có thể lạ lẫm với thế hệ trẻ ngày nay như: Bắc Thái, Vĩnh Phú, Sông Bé, Minh Hải…
2004: Tách thành 64 tỉnh thành
Lần cuối các tỉnh thành được chia tách là vào năm 2004, với việc Lai Châu tách thành Lai Châu và Điện Biên, Đắk Lắk tách thành Đắk Lắk và Đắk Nông, Cần Thơ tách thành TP. Cần Thơ và tỉnh Hậu Giang.
2008: Sáp nhập tỉnh Hà Tây vào TP Hà Nội - còn 63 tỉnh thành
Năm 2008 là năm diễn ra lần sáp nhập lịch sử khi đưa toàn bộ tỉnh Hà Tây (gồm 2 thành phố và 12 huyện) nhập vào với TP. Hà Nội. Cụ thể, hợp nhất toàn bộ diện tích tự nhiên hơn 219.341ha và 2,568 triệu người Hà Tây thời điểm đó vào TP. Hà Nội.
Cùng với đó, Hà Nội cũng nhận thêm 14.164 ha và 187.255 người của huyện Mê Linh (tỉnh Vĩnh Phúc); diện tích và dân số của 4 xã thuộc huyện Lương Sơn (tỉnh Hòa Bình).
Sau khi điều chỉnh địa giới hành chính, TP. Hà Nội có diện tích tự nhiên là 334.470,02ha và dân số thời điểm đó là 6.232.940 người.
2025: 63 tỉnh thành từ năm 2008 vẫn được giữ nguyên tới thời điểm hiện tại, trong đó có 57 tỉnh, 6 thành phố trực thuộc trung ương (Hà Nội, TP. HCM, Hải Phòng, Đà Nẵng, TP. Huế, Cần Thơ).
Hiện nay, Bộ Chính trị, Ban Bí thư đã cơ bản thống nhất chủ trương về đề án sắp xếp, tổ chức lại đơn vị hành chính các cấp và xây dựng mô hình chính quyền địa phương 2 cấp; trong đó có sáp nhập một số tỉnh, bỏ cấp huyện, tiếp tục sáp nhập cấp xã.
Dự kiến nội dung này sẽ được Bộ Chính trị trình hội nghị trung ương lần thứ 11 vào giữa tháng 4, theo đó có thể giảm khoảng 50% đơn vị hành chính cấp tỉnh. Điều này có nghĩa là tên của một số tỉnh thành sẽ được thay đổi.