"Giữ lửa" nghề trồng dâu nuôi tằm ở vùng cao
Trồng dâu nuôi tằm, ươm tơ dệt lụa là nghề truyền thống lâu đời, gắn liền với bản sắc văn hoá của đồng bào dân tộc Thái ở xã Cắm Muộn, huyện Quế Phong. Những năm gần đây, thông qua việc triển khai mô hình “Dân vận khéo”, nghề trồng dâu – nuôi tằm ở xã Cắm Muộn đang được khôi phục và phát triển mạnh mẽ, mở ra hướng sinh kế bền vững cho người dân.
.png)
Khánh Ly - Thanh Phúc - Kỹ thuật: Hồng Toại • 23/06/2025
Trong cái nắng chói chang của ngày hè ở vùng cao, ở dưới những ngôi nhà sàn cổ kính, thanh bình nơi bản Mòng 1, xã Cắm Muộn, các bà, các chị, các mẹ người dân tộc Thái vẫn miệt mài với các công đoạn của nghề trồng dâu nuôi tằm.
Người chăm sóc tằm giống, người nhuộm chàm, người luộc kén, người kéo, cuốn sợi và phơi phong những nong kén vàng óng…
Bà Lang Thị Hoa (60 tuổi) ở bản Mòng 1 vừa thoăn thoắt cuốn những sợi tơ thành hình ô van vừa vui vẻ cho biết, bản thân học trồng dâu nuôi tằm, ươm tơ dệt vải từ nhỏ, do ông bà cha mẹ truyền lại.
“Trước đây, sản phẩm làm ra chủ yếu tự cung, tự cấp, phục vụ nhu cầu trong gia đình, làm hồi môn cho con gái về nhà chồng hoặc người bản trên, bản dưới dùng để trao đổi sản phẩm với nhau. Hiện nay, những sản phẩm từ các công đoạn của nghề đã có thể thành hàng hoá nên bà con phấn khởi hơn” - bà Hoa chia sẻ.
Theo các bậc cao niên trong bản, nghề trồng dâu nuôi tằm ở xã Cắm Muộn đã tồn tại từ lâu đời, được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Người dân thường tận dụng đất màu ven suối Quàng để trồng dâu làm nguồn thức ăn chính cho tằm. Giống tằm ở xã Cắm Muộn chủ yếu là tằm địa phương, phù hợp với điều kiện khí hậu. Tuy nhỏ con nhưng chất lượng kén cao, dễ kéo tơ. Tằm ăn 4 - 5 lần mỗi ngày.
Công việc này đòi hỏi sự đều đặn, kiên nhẫn và quan sát sát sao. Đây là giai đoạn quan trọng quyết định năng suất kén nên khá vất vả “nuôi lợn ăn cơm nằm, nuôi tằm ăn cơm đứng”. Sau gần 1 tháng chăm sóc, tằm lên kén và nhả tơ.
Những nong kén vàng óng là thành quả của cả một quá trình lao động cần mẫn. Quy trình ươm tơ được thực hiện thủ công. Kén được luộc và kéo sợi bằng tay.
Tơ sau khi kéo được phơi khô. Trời càng nắng thì tơ sẽ càng óng đẹp, nếu nắng to chỉ cần phơi 2-3 ngày là được, còn khi trời âm u phải phơi tơ cả tuần, ảnh hưởng đến độ óng ả của sợi tơ. Sợi tơ càng mảnh, càng đều thì giá trị càng cao, phục vụ cho dệt thổ cẩm và bán thương phẩm.
Tơ thô được đưa vào xe sợi để tăng tính ứng dụng. Người dân có thể bán sợi hoặc tiếp tục chế biến thành vải, gia tăng thu nhập. Sản phẩm từ tơ được người dân dùng để dệt váy áo thổ cẩm, khăn piêu hoặc bán cho các làng nghề dệt khác, góp phần nâng cao thu nhập, giúp đồng bào bớt phụ thuộc vào cây lúa, con lợn.
Theo chị Vi Thị Thơm bản Mòng 1: Dệt vải là nghề phụ truyền thống của phụ nữ Thái ở xã Cắm Muộn. Nhờ có tơ tằm tại chỗ, chi phí đầu vào thấp, sản phẩm lại có giá trị cao. Tơ sau khi nhuộm được dùng để thêu họa tiết lên váy áo. Mỗi sản phẩm tăng thêm giá trị từ 30 – 50%, mở rộng thị trường tiêu thụ.
Việc duy trì, phát triển nghề trồng dâu nuôi tằm ở cắm muộn vừa là một phương thức để tạo thu nhập, vừa góp phần bảo tồn nét văn hoá truyền thống của cha ông.
Tuy nhiên, giống như nhiều nghề truyền thống khác, nghề trồng dâu nuôi tằm ươm tơ, dệt lụa ở xã Cắm Muộn cũng không tránh khỏi tình trạng dần bị mai một.
Lớp trẻ trong thôn, bản không muốn theo nghề của cha mẹ, bởi công việc sản xuất thủ công vất vả mà thu nhập không cao. Bởi vậy, chỉ có một số hộ sản xuất nhỏ, manh mún, thiếu tính chuyên nghiệp nên năng suất, chất lượng chưa cao, chưa tạo thành thương hiệu do chưa có quy hoạch và định hướng phát triển lâu dài.
Để bảo tồn nghề truyền thống của cha ông, lưu giữ bản sắc văn hoá dân tộc Thái, đồng thời mở hướng sinh kế cho bà con, năm 2023, được sự hỗ trợ từ Ban Dân vận (nay là Ban Tuyên giáo - Dân vận) Huyện uỷ Quế Phong, Đảng ủy xã Cắm Muộn đã chỉ đạo Ủy ban nhân dân, các ban, ngành, tổ chức chính trị - xã hội địa phương xây dựng Đề án “Phát triển dâu tằm xã Cắm Muộn giai đoạn 2023 - 2025 và định hướng đến năm 2030” thành mô hình "Dân vận khéo" làm cơ sở để HĐND, UBND xã ban hành các chính sách đầu tư phát triển trồng dâu nuôi tằm trên địa bàn xã trong giai đoạn tới.
Theo ông Lang Văn Loan- Phó Bí thư Thường trực Đảng uỷ xã Cắm Muộn: Xã chủ trương phát triển, nhân rộng diện tích trồng dâu nuôi tằm, chuyển từ tự cung, tự cấp trở thành hàng hoá, giao cho Hội Phụ nữ xã triển khai. Để hỗ trợ người dân đầu tư sản xuất, Ban Dân vận Huyện uỷ Quế Phong đã hỗ trợ mô hình hai đợt với tổng số tiền 35 triệu đồng, xã hỗ trợ 5 triệu đồng.
Ban đầu chỉ có 10 hộ tham gia đến năm 2024 đã mở rộng thêm hơn 20 hộ và nay là khoảng 30 hộ. Các bãi dâu được phát triển trên đất màu bãi ven sông, ven suối với diện tích khoảng 06 ha, bình quân diện tích đất trồng dâu của mỗi hộ 0,3 ha.
Giống dâu trồng trên địa bàn đều là những giống có năng suất, chất lượng cao, năng suất trung bình đạt 25 - 28 tấn/ha. Người dân khép kín quy trình sản xuất theo 4 công đoạn trồng dâu - nuôi tằm - ươm tơ - dệt vải.
Các hộ không chỉ bán tơ hoặc dệt các sản phẩm thổ cẩm thành sản phẩm hàng hoá mà còn có thể bán giống tằm cung cấp cho các hộ nuôi. Năm 2024 sản lượng kén tằm của xã đạt 6,0 tấn giá trị thu nhập gần 480 triệu đồng; năm 2025 dự kiến sản lượng kén tằm đạt 6,5 tấn, tăng 0,5 tấn so năm 2024; giá trị thu nhập gần 520 triệu đồng.
Hiện nay trên địa bàn xã Cắm Muộn có một số hộ tư thương thu mua sản phẩm kén tằm, sợi tơ, các sản phẩm dệt thổ cẩm của người dân. Mỗi kg sợi tơ có giá từ 800.000 - 1.000.000 đồng, giá kén dao động từ 100 - 120 nghìn đồng/kg là nguồn thu quan trọng cho các hộ dân.
Việc liên kết sản xuất giữa các hộ tư thương thu mua kén, sợi tơ với hộ nuôi tằm như hiện nay tạo nguồn đầu ra và giá cả ổn định cho người dân. Những sản phẩm thổ cẩm từ tơ tự nhiên, dệt thủ công do bàn tay khéo léo của người dân Cắm Muộn làm ra hiện được du khách ưa chuộng cũng mở ra tiềm năng kết nối với du lịch sinh thái, du lịch cộng đồng.
Dẫn chúng tôi đi thăm các mô hình trồng dâu, nuôi tằm, ươm tơ dệt lụa ở bản Mòng 1 và Mòng 2, chị Lang Thị Hương - Chủ tịch Hội Phụ nữ xã Cắm Muộn cho biết: Các thành viên của tổ dệt còn được Viện Tư vấn Phát triển Kinh tế - Xã hội nông thôn và miền núi (CISDOMA) phối hợp với Ban Chỉ đạo dự án huyện Quế Phong tạo điều kiện đi tham quan, học hỏi mô hình nuôi dâu tằm bền vững theo hướng liên kết tại các huyện Diễn Châu, Đô Lương, Quỳ Châu. Tại mô hình, các thành viên được chia sẻ và học hỏi kinh nghiệm về hoạt động của các Hợp tác xã dâu tằm; kỹ thuật nuôi tằm lấy kén, công đoạn ươm tơ và kéo sợi, thu mua và bán các loại sản phẩm từ tằm; kỹ thuật chọn giống, trồng, chăm sóc, thu hái dâu cho tằm và chế biến tằm thành các mặt hàng thực phẩm (tằm sấy, rượu tằm, tinh bột tằm)…
Một số thành viên đã thử nghiệm nuôi tằm (giống tằm lấy từ mô hình) theo kỹ thuật được chia sẻ và trong một thời gian ngắn đã thấy rõ sự khác biệt về mặt năng suất và xác định được những kỹ thuật có thể phù hợp để có thể áp dụng ở địa phương. Bên cạnh đó, Viện CISDOMA còn cấp phân bón vi sinh nhằm hỗ trợ người dân ở các bản Mòng 1, Mòng 2 phát triển mô hình trồng dâu – nuôi tằm và bảo tồn nghề dệt thổ cẩm truyền thống.
Bà Vi Thị Hương, 59 tuổi ở bản Mòng 2 đã có hàng chục năm gắn bó với nghề trồng dâu nuôi tằm cho biết: Việc tham quan, học hỏi các mô hình giúp bà cũng như các hộ khác hiểu biết hơn nhiều kiến thức mới, nhất là kỹ thuật chăm sóc con tằm theo từng ngày tuổi, từng giai đoạn trong vòng đời, cách phòng bệnh cho tằm, cách lựa chọn giống cây dâu con tằm, từ đó nâng cao năng suất, chất lượng cây dâu, con tằm để tăng sinh kế và phát triển làng nghề trồng dâu nuôi tằm ở xã mình tốt hơn.
Bà Hương cũng cho biết, hiện nay nhiều hộ chủ yếu bán giống tằm, bán tơ, nếu dệt các sản phẩm thổ cẩm thì giá thành cao hơn (chân váy giá 1 triệu -1,2 triệu đồng/chân; khăn piêu 800.000 - 900.000 đồng/ khăn).
Những sản phẩm dệt từ tơ tằm xã Cắm Muộn được du khách ưa chuộng nhờ màu sắc tự nhiên, họa tiết thủ công. Đây là hướng đi tiềm năng gắn nghề truyền thống với du lịch sinh thái, trải nghiệm, mở hướng thoát nghèo, tạo sinh kế ổn định cho người dân. Từ 10 hộ ban đầu, đến nay đã có 30 hộ tham gia mô hình, với thu nhập mỗi năm từ 20 – 50 triệu đồng/hộ nhờ bán kén, sợi tơ, và sản phẩm dệt thổ cẩm.
Tuy nhiên, theo chị Lang Thị Hương -Chủ tịch Hội Phụ nữ xã Cắm Muộn: Hiện nay, cơ sở nuôi tằmchủ yếu là tận dụng diện tích trong gia đình nên chịu tác động bởi nhiệt độ và ẩm độ, cũng như vấn đề vệ sinh môi trường rất lớn, ảnh hưởng đến hiệu quả sản xuất. Nguồn vốn đầu tư để phát triển mở rộng diện tích trồng dâu và nuôi tằm còn hạn chế. Đầu ra cho các sản phẩm cũng chưa mở rộng, chủ yếu mới tiêu thụ ở các vùng lân cận.
Thời gian tới, người dân Cắm Muộn mong muốn các cấp, ngành quan tâm hơn, tạo điều kiện cho người dân vay vốn đầu tư mở rộng diện tích trồng dâu, nuôi tằm; hỗ trợ đầu tư cải tiến công nghệ; liên kết, hợp tác tìm đầu ra ổn định cho sản phẩm làng nghề; tạo điều kiện thuận lợi cho công tác quy hoạch thực hiện chuyển đổi cơ cấu cây trồng phát triển sản xuất, bởi hiện quỹ đất màu bãi dọc sông Quàng và các suối còn khá lớn có thể chuyển đổi sang trồng dâu. Đặc biệt là hỗ trợ địa phương xây dựng nhà trưng bày, giới thiệu các sản phẩm từ nghề trồng dâu nuôi tằm, ươm tơ dệt lụa.
Điều này rất ý nghĩa đối với địa bàn đặc biệt khó khăn như xã Cắm Muộn - nơi có 1.200 hộ thuộc 03 dân tộc anh em Thái, Khơ Mú và Kinh sinh sống; bởi nó sẽ tiếp thêm động lực cho người dân nơi đây tiếp tục bảo tồn, hồi sinh và phát triển nghề truyền thống đáng tự hào này.
Nhất là khi mới đây, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã có quyết định công bố danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia đối với nghề thủ công truyền thống dệt thổ cẩm của người Thái tỉnh Nghệ An.