Lịch sử quan hệ Mỹ-Iran: Từ đảo chính 1953 đến vụ không kích của ông Trump

Theo Al Jazeera, căng thẳng giữa Mỹ và Iran đã leo thang đến đỉnh điểm trong nhiều thập kỷ sau khi Tổng thống Donald Trump hôm 22/6 ra lệnh không kích trực tiếp mà ông nói đã "phá hủy hoàn toàn" các cơ sở hạt nhân trọng yếu trên khắp quốc gia Trung Đông này.

Mối quan hệ giữa hai quốc gia đã luôn đối đầu kể từ cuộc Cách mạng Hồi giáo năm 1979 lật đổ vị vua thân phương Tây Mohammad Reza Pahlavi. Kể từ đó, hai nước đã xung đột về vô số vấn đề, bao gồm tham vọng hạt nhân của Iran, việc Iran hậu thuẫn các lực lượng ủy nhiệm trong khu vực, và sự can thiệp chính trị của Mỹ.

Dưới đây là dòng thời gian quan hệ Mỹ-Iran kể từ năm 1953:

• 1953 - Đảo chính do Mỹ hậu thuẫn và sự trở lại của Vua Pahlavi: Căng thẳng ban đầu nảy sinh từ những nỗ lực của Thủ tướng Iran được bầu cử dân chủ, ông Mohammad Mosaddegh, nhằm quốc hữu hóa Công ty Dầu mỏ Anh-Iran (nay là BP). Mosaddegh đã khiến người Anh tức giận. Cơ quan Tình báo Trung ương Mỹ (CIA) đã hỗ trợ Vương quốc Anh dàn dựng một cuộc đảo chính và đưa vị vua từng bị phế truất, Pahlavi, trở lại nắm quyền.
• 1957 - "Nguyên tử vì Hòa bình": Tham vọng về một Iran sử dụng năng lượng hạt nhân của Vua Pahlavi đã nhận được sự ủng hộ từ Mỹ và các đồng minh phương Tây. Hai nước đã ký một thỏa thuận hạt nhân về việc sử dụng năng lượng hạt nhân cho mục đích dân sự trong khuôn khổ chương trình "Nguyên tử vì Hòa bình" của Tổng thống Mỹ khi đó là Dwight D. Eisenhower. Một thập kỷ sau, Mỹ đã cung cấp cho Iran một lò phản ứng hạt nhân và urani làm nhiên liệu. Sự hợp tác này là nền tảng cho vấn đề hạt nhân hiện nay.
• 1979 - Cách mạng Hồi giáo: Trong khi quan hệ giữa Tehran và Washington phát triển mạnh mẽ, người dân Iran lại bất mãn dưới sự cai trị của Vua Pahlavi và chống lại ảnh hưởng của phương Tây. Các cuộc biểu tình cách mạng bắt đầu nổ ra vào cuối năm 1978 và buộc nhà vua phải bỏ trốn vào tháng 1 năm 1979. Lãnh tụ Hồi giáo lưu vong Ayatollah Ruhollah Khomeini trở về để lãnh đạo nước Cộng hòa Hồi giáo mới.
• 1980 - Mỹ cắt đứt quan hệ ngoại giao: Sau khi Mỹ cho phép Vua Pahlavi nhập cảnh để điều trị ung thư, các sinh viên Iran đã đột nhập vào đại sứ quán Mỹ ở Tehran và bắt giữ 52 người Mỹ làm con tin trong 444 ngày. Washington đã cắt đứt quan hệ ngoại giao và áp đặt các biện pháp trừng phạt đối với Iran.
• 1980-1988 - Mỹ ủng hộ cuộc xâm lược của Iraq: Sau khi Iraq dưới thời Saddam Hussein xâm lược Iran, Mỹ đã đứng về phía Iraq, làm sâu sắc thêm căng thẳng giữa hai quốc gia. Cuộc chiến kéo dài đến năm 1988, khiến hàng ngàn người ở cả hai phía thiệt mạng. Iraq cũng đã sử dụng vũ khí hóa học chống lại Iran.
• 1984 - Bị gắn mác "tài trợ khủng bố": Tổng thống Ronald Reagan chính thức gọi Iran là "nhà nước tài trợ khủng bố" sau một loạt các cuộc tấn công ở Liban. Trong một vụ tấn công vào căn cứ quân sự ở Beirut, 241 quân nhân Mỹ đã thiệt mạng. Mỹ đổ lỗi cho Hezbollah, một phong trào Hồi giáo dòng Shia ở Liban được Iran hậu thuẫn. Tuy nhiên, sau đó, chính quyền Reagan đã bí mật làm việc với Iran để giải thoát các con tin người Mỹ bị Hezbollah bắt giữ. Khi vụ việc bị phanh phui, vụ bê bối Iran-Contra, như cách gọi của nó, đã trở thành một scandal chính trị lớn đối với chính quyền Reagan.
• 1988 - Vụ bắn rơi máy bay của Iran Air: Giữa lúc căng thẳng chiến tranh, một tàu chiến của Hải quân Mỹ đã đi vào lãnh hải Iran và bắn hạ chuyến bay dân sự Iran Air (IR655) đang trên đường đến Dubai vào ngày 8 tháng 7. Tất cả 290 người trên máy bay đều thiệt mạng. Mỹ tuyên bố đây là một sai lầm, không chính thức xin lỗi nhưng đã bồi thường cho các gia đình 61,8 triệu USD.
• 1995 - Siết chặt cấm vận: Tổng thống Bill Clinton đã ban hành các lệnh cấm các công ty Mỹ giao dịch với Iran. Quốc hội Mỹ cũng thông qua luật trừng phạt các thực thể nước ngoài đầu tư vào ngành năng lượng của Iran hoặc bán vũ khí tiên tiến cho nước này. Mỹ viện dẫn lý do là sự phát triển hạt nhân và việc Iran ủng hộ các nhóm như Hezbollah, Hamas và Thánh chiến Hồi giáo Palestine.
• 2002 - "Trục ma quỷ": Sau vụ tấn công ngày 11/9, Tổng thống George W. Bush trong một bài phát biểu đã gọi Iran là một phần của "Trục ma quỷ", cùng với Iraq và Triều Tiên. Động thái này đã làm hỏng sự hợp tác không chính thức giữa hai nước nhằm chống lại kẻ thù chung là Taliban và al-Qaeda.
• 2013-2015 - Thỏa thuận hạt nhân Iran (JCPOA): Tổng thống Barack Obama bắt đầu các cuộc đàm phán cấp cao với Iran. Năm 2015, Tehran đồng ý với thỏa thuận hạt nhân, tên chính thức là Kế hoạch Hành động Chung Toàn diện (JCPOA), nhằm hạn chế các hoạt động hạt nhân của Iran để đổi lấy việc nới lỏng các biện pháp trừng phạt.
• 2018 - Trump rút khỏi thỏa thuận hạt nhân: Trong nhiệm kỳ đầu tiên, ông Trump đã đơn phương rút Mỹ khỏi thỏa thuận vào và tái áp đặt các biện pháp trừng phạt. Iran cũng ngừng tuân thủ các cam kết và bắt đầu sản xuất urani được làm giàu vượt quá giới hạn của thỏa thuận.
• 2020 - Vụ ám sát tướng Soleimani: Mỹ đã ám sát Tướng Qassem Soleimani, người đứng đầu Lực lượng Quds tinh nhuệ của Vệ binh Cách mạng Hồi giáo Iran (IRGC), trong một cuộc không kích bằng máy bay không người lái ở Baghdad. Iran đã đáp trả bằng các cuộc tấn công vào các cơ sở của Mỹ ở Iraq.
• 3/2025 - Bức thư gửi Tehran: Ông Trump đã gửi một lá thư cho Lãnh đạo tối cao Iran Ayatollah Ali Khamenei đề xuất các cuộc đàm phán mới về một thỏa thuận hạt nhân trong thời hạn 60 ngày. Các cuộc đàm phán không chính thức bắt đầu ở Oman và Italy. Cả hai bên đều bày tỏ sự lạc quan nhưng Iran vẫn khẳng định quyền làm giàu urani – một điểm vướng mắc lớn. Israel đã phát động các cuộc không kích vào Iran 1 ngày trước vòng đàm phán thứ sáu giữa Mỹ và Iran.
• 6/2025 - Mỹ không kích: Mỹ ném bom 3 cơ sở hạt nhân trọng yếu ở Iran, với lý do lo ngại về an ninh và để bảo vệ Israel, đánh dấu chương mới nhất và nguy hiểm nhất trong mối quan hệ đầy biến động giữa hai nước.