Vô xứ Nghệ

Tạ Quang Ngọc - Nước mát từ nguồn

Anh Đào - KT: Hồng Toại • 14/08/2025 8:00

Sinh ra trong một gia đình trí thức giàu truyền thống hiếu học, có danh tiếng không chỉ ở Nam Đàn mà của cả xứ Nghệ, khi là nhà giáo hay Bộ trưởng Bộ Thủy sản, khi công tác ở Hội Hữu nghị Việt Nam – Thái Lan hay cả khi đã nghỉ hưu, Tiến sĩ Tạ Quang Ngọc vẫn là một người xứ Nghệ trong sáng, nghĩa tình, trung hiếu vẹn tròn, làm rạng danh cho quê hương và dòng họ.

Tác giả: Anh Đào / Kỹ thuật: Hồng Toại • 13/08/2025

Tiến sĩ Tạ Quang Ngọc sinh ra trong một dòng họ trí thức lâu đời tại xã Khánh Sơn, huyện Nam Đàn cũ, nay là xã Thiên Nhẫn, tỉnh Nghệ An. Dòng họ ông ở Khánh Sơn nhiều đời học giỏi và đỗ đạt, được nhân dân trong vùng mến phục và tin tưởng. Người xưa kể lại rằng, trong nhà ông nội ông từng có bức hoành phi "Phụ giáo tử đăng khoa", và một bức khác "Cử nhân tại quán", nêu truyền thống: Cha dạy con thi đỗ liên tục nhiều thế hệ, và thế hệ nào cũng đỗ cử nhân rồi lại ở làng dạy học và làm ruộng chứ không ra làm quan. Ông tự hào với truyền thống này cũng như những nét đẹp truyền đời khác của dòng họ mình, và coi những gì ông có được ngày nay là từ cội nguồn trong mát ấy.

Ông nội của ông là cụ Tạ Quang Diệm, đỗ Cử nhân khoa Kỷ Dậu (1909), đời vua Duy Tân. Trong sách Từ điển nhân vật xứ Nghệ, ông được nhắc đến là một danh sĩ, nghệ nhân dân gian, nổi tiếng vì hay chữ.

Bà nội của ông là cụ Nguyễn Thị Đào - nữ sĩ Sầm Phố, cháu nội Thám hoa Nguyễn Đức Đạt – một trong hai nhà giáo lỗi lạc nhất ở xứ Nghệ cuối thế kỷ XIX. Sự kết hợp tinh hoa của hai dòng họ đã sinh ra bác ông, nhà khoa học nổi danh Tạ Quang Bửu, và cha ông, cụ Tạ Quang Đệ - nhà báo Quang Đạm, một cây đại thụ của báo chí cách mạng Việt Nam.

Cuối năm 1996, ông trở thành Bộ trưởng Bộ Thủy sản. Tại thời điểm này, đất nước ta đã qua 10 năm đầu Đổi mới, quá trình hội nhập quốc tế về kinh tế bước sang một chặng đường mới theo hướng toàn cầu hóa.

Đó là thời cơ để ông phấn đấu, nhưng cũng đặt lên vai ông một trách nhiệm nặng nề. Làm sao để đưa ngành thuỷ sản trở thành ngành kinh tế mũi nhọn của nước nhà, góp phần đưa nước ta trở thành quốc gia mạnh về kinh tế biển? Làm sao để đời sống của ngư dân được cải thiện, lao động nghề cá an toàn khi ra khơi? Và trên hết, phải là cái tâm trong sáng và cái đức chí công vô tư.

Ông kể lại kỷ niệm một ngày trước khi Quốc hội biểu quyết phê chuẩn các thành viên chính phủ mới do đồng chí Thủ tướng trình: “Sáng ngày 5 tháng 11 năm 1996, tôi có cuộc họp ở Hòa Bình. Sáng sớm hôm đó, cùng với mấy cán bộ nữa đi xe từ Hà Nội lên, khi xe qua một con ngầm trước lúc đến khu Chuyên gia Thủy điện để họp, xe bị trôi xuống suối đang ào ào chảy xiết. Thoát chết nhưng chúng tôi ướt, rét và riêng tôi, quan trọng là được tắm gội sạch sẽ. Hôm sau, Quốc hội bỏ phiếu phê chuẩn chức vụ Bộ trưởng Bộ Thủy sản với tôi, và từ lúc ấy tôi mang theo cái tố chất “sạch sẽ được tắm suối” đó vào 11 năm công việc”.

Thời gian này, trên một tờ báo uy tín có một loạt bài cùng một tiêu đề: Các Bộ trưởng thời mở cửa. Có bài viết về ông. Ông vui khi cầm trên tay tờ báo viết về mình, nhưng càng lo làm sao mình đủ tâm, đủ tầm để bắt kịp rồi phải vượt lên được chính mình khi đất nước đang có những đổi thay mạnh mẽ.

Ông chia sẻ: “Lúc đó, tôi nghĩ là sẽ cùng bộ máy của mình làm hai việc thôi: Thứ nhất, phải lo thật tốt cho cơ sở hạ tầng của ngành, lo nâng cấp và đổi mới năng lực sản xuất; thứ hai, chúng ta đang xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, trong một thế giới hội nhập nữa, thì luật pháp trở thành một vấn đề quan trọng, là cơ sở để phát triển ngành và để chúng ta ký kết rất nhiều văn bản trong hội nhập, kể cả các hiệp định thương mại”.

Pháp lệnh Bảo vệ và Phát triển nguồn lợi thủy sản được Hội đồng Nhà nước ban hành năm 1989 và là văn bản pháp quy cao nhất của ngành thủy sản trong những năm đầu thập niên 1990. Trước yêu cầu mới của phát triển ngành, ngay khi bắt đầu ở cương vị Bộ trưởng, TS. Tạ Quang Ngọc đã nghĩ ngay đến việc xây dựng để sớm trình và có Luật Thủy sản của nước CHXHCN Việt Nam.

Ông coi đây là điều tâm huyết. Vì vậy, ông ưu tiên để sớm hình thành và hoàn thiện vụ Pháp chế của Bộ đủ mạnh, rồi tranh thủ sự hỗ trợ và hợp tác với các bộ ngành liên quan, các nước và các tổ chức quốc tế với nhiều chuyên gia giỏi về đại dương và nghề cá thế giới.

Luật Thuỷ sản, nhờ đó, được chuẩn bị công phu và được Quốc hội thông qua năm 2003, trở thành bộ khung pháp lý đủ độ tin cậy và có hiệu lực để thuỷ sản Việt Nam bước vào giai đoạn phát triển mới.

Trong thời gian này, hệ thống cảng và hậu cần nghề cá cũng được xây dựng và nâng cấp, tàu xa bờ được đóng mới và cải hoán nhằm khuyến khích vươn khơi. Nuôi trồng, chế biến thuỷ sản hàng hóa phát triển mạnh, sản phẩm xuất khẩu được các thị trường “khó tính” như Hoa Kỳ và Châu Âu chấp nhận. Đây cũng là những năm bước ngoặt để ngành thích ứng với các yêu cầu và điều kiện toàn cầu hóa, hội nhập sâu hơn với nghề cá khu vực và thế giới.

Suốt 11 năm làm Bộ trưởng, Tiến sĩ Tạ Quang Ngọc gắn bó và dành nhiều tình cảm với bà con ngư dân. Vợ ông, bà Lương Thanh Châu, kể lại: Cứ mỗi lần có tin bão là một lần ông bần thần, lo lắng. Ông lo ngư dân không kịp cập nhật tin báo để về bờ, lo tàu nhỏ không chống chọi được sóng dữ. Sau cơn bão, cứ thêm thông tin về thiệt hại, ông lại thêm xót xa…

Cho đến tận ngày về hưu, năm 2007, điều ông ưu tư nhất khi rời nhiệm sở vẫn là cuộc sống của ngư dân. Dù ngành thuỷ sản đã phát triển, kinh tế đất nước đã đi lên, nhưng cuộc sống của ngư dân vẫn nghèo, vẫn khổ, kinh tế của họ vẫn nhỏ lẻ và thiếu liên kết bền vững.

Bản thân ông khi nói về câu chuyện này vẫn xúc động: “Trong công việc nhiều lúc mình làm được, nhưng cũng có nhiều việc đã nghĩ rồi nhưng vẫn không làm được. Nhất là vấn đề an toàn của ngư dân khi vươn khơi bám biển, trong thiên tai, bão lũ, là những điều mà cứ nghĩ đến tôi lại thấy quá ư lo lắng, đau lòng”.

Với tinh thần tận tụy, không mệt mỏi, ông tiếp tục học hỏi, nghiên cứu, tìm kiếm các dữ liệu khoa học, cập nhật thông tin từ thực tiễn để viết bài trên các trang báo.

Ông dành nhiều suy tư cho sự phát triển nghề cá, về việc bảo vệ chủ quyền trên biển, về đời sống của ngư dân. Những bài viết trong hơn chục năm nghỉ hưu được ông tập hợp lại trong cuốn sách “Lắng đọng và suy nghĩ” xuất bản năm 2020.

Những bài viết như “Mấy suy nghĩ về việc làm chiến lược thuỷ sản”, “Nghề cá với ngư dân là chủ thể và truyền thống văn hoá”, “Biển đảo nước ta trong đấu tranh bảo vệ chủ quyền và hội nhập – từ góc nhìn nghề cá”… đều rất giàu suy ngẫm, có nhiều đề xuất cho sự phát triển chính sách nghề cá thời hiện tại.

Đọc quyển sách, người đọc nhận ra trong từng dòng chữ là một tâm hồn “ưu thời mẫn thế”, tận tâm cống hiến cho đời, giống như cha ông, bác ông, và những tiền nhân của dòng họ Tạ Quang.

Là một người Nghệ, sinh ra và được nuôi dưỡng từ mạch nguồn truyền thống “phụ giáo tử đăng khoa”, lại từng là nhà giáo, nên trong đời sống hàng ngày hay trong công việc, ông luôn giữ phong thái trầm tĩnh, mẫu mực, lối sống thanh đạm, yêu thương và tôn trọng mọi người.

Gia đạo, gia phong vẫn luôn là dòng suối mát nuôi dưỡng nhân cách và trí tuệ của ông. Ở tuổi ngoài tám mươi, ông vẫn trăn trở không nguôi với những dòng sông, con cá, với ngư dân, và chủ quyền biển đảo thiêng liêng của Tổ quốc, đúng như ông đã tự nhận mình là một người khổ tâm.

Từ năm 2007 tới nay, ông về hưu và tiếp tục đảm nhận nhiều công việc như: Phó chủ tịch Hội sinh vật cảnh Việt Nam (2008-2017); Chủ tịch Hội hữu nghị Việt Nam - Thái Lan (2003-2022); Chủ tịch Hội KHKT Lạnh và Điều hòa không khí Việt Nam (1998 – nay).

Năm 2005, Quốc vương Thái Lan Bhumibol Adulyadej đã tặng thưởng ông Huân chương cao quý Bạch Tượng hạng nhất và phong ông Tước Hiệp sĩ Đại Thập tự của Vương quốc Thái Lan. Năm 2017, ông được Liên hiệp các Hội KHKT Việt Nam (VUSTA) vinh danh là Trí thức Khoa học và công nghệ tiêu biểu. Năm 2006, Trường Đại học Công nghiệp Thực phẩm Plovdiv Bulgari, nơi ông nghiên cứu và bảo vệ thành công luận án Tiến sĩ, trao tặng ông danh hiệu Tiến sĩ Danh dự (Hnorris Causa).

Anh Đào - KT: Hồng Toại