'Cô gái Sông Lam': Vở diễn từ ký ức Xô viết thành biểu tượng sân khấu xứ Nghệ
Cô gái Sông Lam - tác phẩm được coi là dấu mốc đưa nghệ thuật sân khấu địa phương bước ra khỏi biên giới xứ Nghệ, trở thành hiện tượng trong cả nước. Ngày nay, khi sân khấu truyền thống đã có những bước tiến vượt bậc thì vở kịch hát "Cô gái Sông Lam" vẫn là vở diễn thu hút lượng khán giả đông đảo…
Từ trang kịch bản đến sân khấu cách mạng
Năm 1959, Đoàn Văn công Nghệ An được thành lập. Khi ấy, tác giả Nguyễn Trung Phong - một cán bộ văn hóa xuất thân từ làng quê Diễn Minh (huyện Diễn Châu cũ) được giao trọng trách viết kịch bản phục vụ kỷ niệm 30 năm phong trào Xô viết Nghệ Tĩnh. Chỉ trong 1 tháng miệt mài, ông hoàn thành "Cô gái Sông Lam" với bối cảnh một làng quê ven sông Lam ở huyện Thanh Chương (cũ), nơi nhân dân kiên cường vùng lên chống thực dân, phong kiến.
Điều đáng nói, Nguyễn Trung Phong chưa từng qua trường lớp viết kịch. Ông viết bằng sự mộc mạc của người nông dân, bằng ký ức lịch sử và bằng ngọn lửa cách mạng rực cháy trong tim. Và chính sự chân chất ấy lại tạo nên một kịch bản có hồn, thấm đẫm tinh thần Xô viết: Kiên trung, bất khuất, gắn bó máu thịt với quê hương.
Năm 1960, "Cô gái Sông Lam" được công diễn lần đầu trong dịp kỷ niệm Xô viết Nghệ Tĩnh. 2 năm sau, tác phẩm tham dự Hội diễn Sân khấu toàn miền Bắc năm 1962 và lập kỳ tích với 4 Huy chương Vàng, 4 Huy chương Bạc cho kịch bản, đạo diễn, âm nhạc và diễn viên.
Sự kiện này đánh dấu bước ngoặt: Lần đầu tiên sân khấu Nghệ An sánh ngang với các đoàn nghệ thuật lớn của miền Bắc, được báo chí, giới chuyên môn nhắc đến như một hiện tượng. Các nhân vật trong vở: chị Nghệ, anh Vinh, Chánh tổng, Lý trưởng trở thành hình mẫu nghệ thuật tiêu biểu, khắc họa rõ rệt 2 trận tuyến đối lập: Tinh thần cách mạng kiên cường và thế lực phong kiến tàn bạo.
Đặc biệt, tối 27/5/1962, Đoàn Văn công Nghệ An vinh dự được mời vào Phủ Chủ tịch diễn "Cô gái Sông Lam" phục vụ Bác Hồ. Sau vở diễn, Bác ân cần gặp gỡ, chia kẹo cho diễn viên, nhắc nhở về trang phục sao cho sát với thời kỳ 1930 - 1931. Bác còn trực tiếp tặng tác giả Nguyễn Trung Phong Huy hiệu Bác Hồ - một phần thưởng thiêng liêng, khiến ông xúc động vô cùng. Khoảnh khắc ấy không chỉ là niềm tự hào của riêng Nguyễn Trung Phong, mà còn là cột mốc để nghệ sĩ Nghệ An khẳng định: Sân khấu địa phương hoàn toàn có thể làm nên những tác phẩm tầm vóc quốc gia.
Sau thành công trên sân khấu chèo, năm 1974, "Cô gái Sông Lam" tiếp tục được chuyển thể sang kịch hát Dân ca Nghệ Tĩnh. Sự chuyển thể này do NSƯT Thanh Lưu, NSƯT Nguyễn Đình Bảo và nhạc sĩ Văn Thế thực hiện, đưa tác phẩm đến gần hơn với khán giả xứ Nghệ qua những làn điệu ví, giặm quen thuộc. Nếu chèo mang đến sự cách điệu, ước lệ thì Dân ca Nghệ Tĩnh lại cho vở diễn một hơi thở mới - giản dị, mộc mạc, gắn liền với tâm hồn người Nghệ.
Từ đây, "Cô gái Sông Lam" rong ruổi khắp các miền quê, có hàng trăm đêm công diễn, đêm nào cũng đông kín khán giả. Người dân thuộc lòng từng nhân vật, từng lời ca. Vở diễn trở thành “cơn sốt” nghệ thuật, khơi dậy niềm tự hào về phong trào Xô viết.
Theo NSƯT Nguyễn Đình Bảo, thành công ấy không chỉ nhờ nghệ thuật, mà bởi vở diễn chạm đến cốt cách người Nghệ: Kiên cường, thẳng thắn, giàu tinh thần cách mạng. “Ngoài yếu tố nghệ thuật, sự thành công của "Cô gái Sông Lam" còn ở sự gần gũi với tâm hồn, tính cách người Nghệ”, ông nhận xét. Giới phê bình sân khấu cũng khẳng định, Nguyễn Trung Phong đã vận dụng nhuần nhuyễn thủ pháp hiện thực tả ý, kết hợp tự sự - ước lệ - ẩn dụ - đối sánh, tạo nên nhân vật vừa mang tính khái quát, vừa sống động, giàu đời sống nội tâm. Chính sự sáng tạo này khiến "Cô gái Sông Lam" vừa có giá trị nghệ thuật, vừa có sức hấp dẫn đại chúng.
Giá trị bền vững và sức sống hiện tại
Gần nửa thế kỷ trôi qua, nhiều nghệ sĩ từng gắn bó với vở diễn nay đã đi xa. Những nghệ sĩ tiêu biểu như Nghệ sĩ Minh Ngọc (sau này là Nghệ sĩ Song Thao) vai chị Nghệ, Nghệ sĩ Đình Tân vai Chánh tổng, Nghệ sĩ Viết Cự vai Lý trưởng… đã không còn hoạt động sân khấu, có người đã về miền thiên cổ. Song ký ức về họ và về "Cô gái Sông Lam" vẫn còn vẹn nguyên trong lòng khán giả.
Không chỉ ở Nghệ An, nhiều đoàn nghệ thuật miền Bắc cũng dựng lại vở này, cho thấy sức sống lan tỏa mạnh mẽ. Đến nay, "Cô gái Sông Lam" được nhắc đến như một trong những tác phẩm sân khấu tiêu biểu của cả nước, minh chứng rằng, một vở diễn từ vùng quê vẫn có thể vươn tới đỉnh cao nghệ thuật quốc gia.
Trong dịp kỷ niệm 95 năm Xô viết Nghệ Tĩnh, "Cô gái Sông Lam" tiếp tục được dàn dựng lại. NSND Trịnh Hồng Lựu chia sẻ: “Anh, chị em nghệ sĩ khi vào vai đều diễn như rút ruột. Tối 10/9, vở diễn chỉ mới ở mức trình duyệt thôi, nhưng khán giả đã xúc động, trầm trồ theo từng phân cảnh”. Điều đó cho thấy, sau bao năm, tác phẩm vẫn còn nguyên giá trị, vẫn có khả năng chạm đến trái tim người xem hôm nay.
Từng là nghệ sĩ vào vai cô Nghệ trong "Cô gái Sông Lam", NSND Trịnh Hồng Lựu cho biết: Lần đầu tiên được vào vai Nghệ tôi rất hồi hộp và lo lắng vì hồi đó mình còn quá trẻ, lại bị những cái bóng lớn của các nghệ sĩ thành danh đi trước trùm lên sân khấu.
Bằng những nghiên cứu sử sách, bằng những học hỏi từ những hình mẫu từng vào vai Nghệ ở thể loại sân khấu chèo, tôi đã có những sự tự tin khi nhập vai. Vai Nghệ do tôi trình diễn vừa mang được cốt cách người Nghệ khảng khái và nhân hậu vừa mang nghĩa khí của người phụ nữ Việt Nam, yêu nước nồng nàn, sẵn sàng hy sinh lợi nhà cho ích nước.
NSND Trịnh Hồng Lựu
Đến hôm nay, khi NSƯT Thiên Huế được giao trọng trách thể hiện vai diễn này chị cũng ở tâm thế áp lực khi đã có quá nhiều diễn viên gạo cội từng quá thành công với cô Nghệ. Thiên Huế chia sẻ: “Cô Nghệ” trong mỗi diễn viên sẽ có nhiệm vụ chuyên chở những giá trị cá nhân riêng biệt. Mỗi nghệ sĩ sẽ tìm ra cho mình một cách diễn để khán giả thấy được giá trị sâu sắc nhất của cô gái miền quê sông nước Nghệ Tĩnh, có thể dịu dàng, ý nhị, nhưng rất mạnh mẽ, sẵn sàng xả thân vì nghĩa lớn. Vì thế, ngoài học hỏi nghiên cứu những hình mẫu diễn viên đi trước tôi còn phải tự tìm ra cho mình một lối diễn sao cho không rập khuôn trong cách thể hiện nội tâm nhân vật, nhưng lại phải toát được tính cách cô Nghệ, một nhân vật tiêu biểu trong Cô gái Sông Lam”.
"Cô gái Sông Lam" không chỉ là một vở diễn thành công, mà còn là minh chứng cho mối quan hệ bền chặt giữa nghệ thuật và lịch sử dân tộc. Khi nghệ thuật gắn liền với khát vọng độc lập, tự do, nó không chỉ là giải trí mà còn trở thành ký ức, thành niềm tự hào, thành ngọn lửa hun đúc tinh thần thế hệ. Nhìn lại chặng đường hơn 60 năm, có thể thấy giá trị bền vững của "Cô gái Sông Lam" chính là sự hòa quyện giữa nghệ thuật dân gian và tinh thần cách mạng. Vở diễn cho thấy nghệ sĩ Nghệ An đã biết cách khai thác vốn văn hóa truyền thống, nâng tầm nó thành biểu tượng của thời đại, để hôm nay, mỗi lần được dựng lại, tác phẩm vẫn còn đủ sức lay động công chúng.
Trong dòng chảy hội nhập, khi các loại hình giải trí mới mẻ đang lấn át sân khấu truyền thống, "Cô gái Sông Lam" nhắc nhở chúng ta rằng: Bảo tồn không chỉ là lưu giữ, mà còn là làm mới, làm sống lại ký ức. Bởi một tác phẩm nghệ thuật chỉ thật sự sống lâu khi nó bắt nguồn từ hồn cốt dân tộc, phản ánh được tâm hồn, tính cách và khát vọng của nhân dân.