Thể chế kiến tạo: Nền tảng mới cho phát triển
Hội nghị lần thứ 12, Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII vừa qua đã xem xét nhiều nội dung, trong đó có thảo luận, nhận định và đánh giá đối với các Nghị quyết quan trọng trong thời gian gần đây, liên quan đến tiến trình hoàn thiện các điều kiện thể chế ở nước ta. Theo đó, tiếp tục đổi mới thể chế trên tinh thần chuyển mạnh từ tư duy “quản lý” sang tư duy “kiến tạo phát triển” là một trong những kết luận then chốt của Hội nghị.
TS. Nguyễn Văn Đáng • 06/08/2025
Hội nghị lần thứ 12, Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII vừa qua đã xem xét nhiều nội dung, trong đó có thảo luận, nhận định và đánh giá đối với các Nghị quyết quan trọng trong thời gian gần đây, liên quan đến tiến trình hoàn thiện các điều kiện thể chế ở nước ta. Theo đó, tiếp tục đổi mới thể chế trên tinh thần chuyển mạnh từ tư duy “quản lý” sang tư duy “kiến tạo phát triển” là một trong những kết luận then chốt của Hội nghị.
Các Nghị quyết được xem xét bao gồm Nghị quyết số 18-NQ/TW, ngày 16/6/2022 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII về tiếp tục đổi mới, hoàn thiện thể chế, chính sách, nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý và sử dụng đất; Nghị quyết số 27-NQ/TW, ngày 09/11/2022 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII về tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong giai đoạn mới; Nghị quyết số 18-NQ/TW, ngày 25/10/2017, của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XII về tiếp tục đổi mới, sắp xếp tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị.
Khi bàn về thể chế, các nhà nghiên cứu thường phân chia thành 2 nhóm: Thể chế chính thức (thành văn) và thể chế phi chính thức (bất thành văn). Từ năm 1989, James G. March và Johan P. Olsen, 2 đại diện nổi bật của hướng tiếp cận “Tân thể chế” định nghĩa “thể chế là một tập hợp khá bền vững các nguyên tắc (rules) và thông lệ có tổ chức (organized practices), được gắn vào các cấu trúc ý nghĩa và nguồn lực vốn ít khác biệt trước sự thay đổi của các cá nhân và khá bền vững trước những mong đợi riêng của cá nhân cũng như sự thay đổi của hoàn cảnh bên ngoài”.
Trên thực tế, khi xem xét khung khổ thể chế chính thức ở mỗi quốc gia, 3 cấu phần căn bản thường được quan tâm, bao gồm: Hệ thống tổ chức (bộ máy), hệ thống quy trình và nguyên tắc vận hành, hệ thống chuẩn mực quy định hành vi của cá nhân, tổ chức, cũng như các mối quan hệ đa dạng giữa các chủ thể khác nhau. Chức năng chính yếu của khung khổ thể chế là định hình và điều chỉnh hành vi của cá nhân, tổ chức, cũng như các quan hệ chính trị, hành chính, kinh tế, xã hội.
Bài học phát triển từ nhiều quốc gia gợi ra rằng, các điều kiện khung khổ thể chế hoàn thiện, hiện đại và tồn tại vững mạnh sẽ không chỉ bảo đảm sự ổn định, dễ đoán định cho các hoạt động sản xuất, kinh doanh, các quan hệ xã hội, hoạt động quản lý Nhà nước, mà còn có thể thúc đẩy sự năng động, sáng tạo cho các lực lượng trong xã hội. Nhờ đó, thể chế tốt không chỉ phát huy tối đa mà còn có thể bảo vệ và nuôi dưỡng các loại nguồn lực cho sự phát triển bền vững của đất nước.
Về thực hiện các Nghị quyết liên quan đến khung khổ thể chế nêu trên, Hội nghị 12 nhận định bước đầu chúng ta đã đạt những kết quả tích cực. Cụ thể, “Hệ thống pháp luật được hình thành, hoàn thiện tương đối đồng bộ, công khai, minh bạch, dễ tiếp cận, cơ bản điều chỉnh tất cả các lĩnh vực đời sống xã hội; tạo nền tảng pháp lý để phát triển kinh tế - xã hội, bảo đảm quốc phòng, an ninh và hội nhập quốc tế”.
Các quan điểm, chủ trương trong Nghị quyết 18 về quản lý và sử dụng đất “đã được thể chế hóa và triển khai thực hiện đồng bộ, kịp thời, bước đầu được thực tế chứng minh là đúng đắn, phù hợp, góp phần giải phóng nguồn lực đất đai đáp ứng yêu cầu phát triển của đất nước”.
Quyết liệt thực hiện tổng kết Nghị quyết 18 về tinh gọn tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị, chúng ta đã triển khai chính quyền địa phương 2 cấp tại 34 tỉnh, thành, với 3.321 xã, phường, đặc khu. Kết quả sơ bộ cho thấy “bộ máy cơ bản vận hành tốt, không có trục trặc lớn, cán bộ, công chức bước đầu thích ứng; quy trình xử lý công việc tương đối thông suốt, dịch vụ công được giải quyết nhanh hơn; Nhân dân bày tỏ sự đồng tình và kỳ vọng mô hình mới sẽ hiệu quả hơn”.
Hướng về tương lai, Hội nghị 12 cũng nêu nhận định khách quan về những bất cập, hạn chế của tiến trình đổi mới thể chế ở nước ta. Điển hình như “Tư duy xây dựng pháp luật trong một số lĩnh vực còn thiên về quản lý, hạn chế việc đổi mới sáng tạo, khơi thông nguồn lực, tạo động lực tăng trưởng mới”. Với các thể chế đất đai, “quá trình tổ chức thực hiện vẫn còn một số khó khăn, vướng mắc làm giảm hiệu lực, hiệu quả quản lý Nhà nước và chưa phát huy hết tiềm năng nguồn lực đất đai phục vụ phát triển kinh tế - xã hội của đất nước”.
Có thể thấy, những bất cập nêu trên phản ánh những hạn chế của tư duy quản lý Nhà nước truyền thống, vốn coi trọng vai trò trung tâm của chính quyền cùng với khả năng giám sát và kiểm soát các hoạt động kinh tế - xã hội, được thực hiện chủ yếu thông qua hệ thống thể chế. Trong bối cảnh xã hội hiện đại, khi nhu cầu đời sống của người dân cũng như hoạt động của doanh nghiệp ngày càng trở nên đa dạng, phức tạp thì tư duy và mô hình quản lý cổ điển như vậy sẽ ngày càng bộc lộ sự không phù hợp, không theo kịp trình độ phát triển của xã hội.
Từ Đại hội toàn quốc lần thứ XI (năm 2011) của Đảng Cộng sản Việt Nam, thể chế đã được xác định là một trong những đột phá chiến lược đối với sự phát triển của đất nước. Mặc dù tiến trình cải cách thể chế ở nước ta đã được nỗ lực thực hiện và đạt được những kết quả bước đầu đáng khích lệ trong hơn 1 thập kỷ vừa qua, nhưng tại nhiều Hội nghị Trung ương gần đây cũng như phát biểu của lãnh đạo Đảng và Nhà nước, thể chế và hệ thống pháp luật vẫn được coi là "điểm nghẽn của điểm nghẽn"; “tư duy xây dựng pháp luật còn nặng về quản lý hơn là kiến tạo phát triển; quy trình, thủ tục có điểm còn bất cập”.
Ngày nay, trên phạm vi toàn cầu, thể chế được coi là một trong những loại “nguồn lực” hàng đầu cho phát triển. Nói cách khác, một quốc gia muốn phát triển thì tất yếu không thể duy trì một khung khổ thể chế thiếu hoàn thiện, thậm chí lạc hậu với thực tế vận động của đời sống xã hội hiện đại.
Vì thế, Hội nghị Trung ương lần thứ 12 vừa qua tiếp tục khẳng định quan điểm chỉ đạo tiến trình đổi mới và hoàn thiện thể chế ở nước ta, đó là “chuyển mạnh từ tư duy "quản lý" sang tư duy "kiến tạo phát triển". Có thể thấy, với việc đề cao yêu cầu “kiến tạo phát triển”, Đảng đã xác định phát triển đất nước, chứ không phải quản lý Nhà nước, cần được đặt ở vị trí trung tâm, và phải được coi là đích đến của quá trình cải cách thể chế ở nước ta.
Cũng có nghĩa, mọi sự bổ sung, chỉnh sửa về thể chế phải góp phần phát huy tối đa mọi nguồn lực của đất nước, huy động được sức mạnh của mọi lực lượng xã hội để tạo thành tổng lực quốc gia phục vụ phát triển đất nước. Tin tưởng rằng, với tinh thần và những quan điểm chỉ đạo rất hiện đại từ Hội nghị 12, tiến trình tháo gỡ các điểm nghẽn thể chế ở nước ta sẽ chuyển động mạnh mẽ, với những thay đổi rõ rệt và tác động tích cực trong thời gian sắp tới.
