Về bà Lê Ngọc Hân, người vợ thứ của Hoàng đế Quang Trung

(Baonghean.vn) - Từ bao nhiêu đời nay, người dân Kinh thành Thăng Long cứ mỗi độ xuân về, ngắm hoa đào nở lại nhớ khôn nguôi cành đào Xuân Kỷ Dậu (1789). Mùa Xuân năm đó, tấm áo bào còn vương mùi thuốc súng, Nguyễn Huệ đã vội cho ngựa trạm đem một cành đào Nhật Tân chạy thẳng vào tận Phú Xuân (Huế) để tặng người vợ yêu của mình và báo tin mừng thắng trận!

Người vợ yêu có vinh hạnh nhận cành đào đất Thăng Long năm đó chính là Công chúa Lê Ngọc Hân.

Chưa thật rõ Hoàng đế Quang Trung có bao nhiêu vợ ? Theo sách cũ truyền lại thì chỉ thấy nhắc đến hai bà, là Chính cung Hoàng hậu và Bắc cung Hoàng hậu. Bà Chính cung họ Phạm, người Phủ Quy Nhơn, thời điểm Quang Trung đăng quang năm Kỷ Dậu, bà được lập Chính cung, sinh 3 trai 2 gái, trong đó, Nguyễn Quang Toản là con trai đầu – khi vua cha mất, Quang Toản lên ngôi vua lúc mới 10 tuổi.

Quang Trung trên mình ngựa chiến - Tranh tư liệu

Còn Bắc cung Hoàng hậu là Ngọc Hân. Vào dịp Nguyễn Huệ lên ngôi Hoàng đế, Công chúa Lê Ngọc Hân bấy giờ mới 18 tuổi, được phong là Bắc cung Hoàng hậu, rất được nhà vua yêu quý. Là con gái vua Lê Hiển Tông, Công chúa Ngọc Hân lúc mới về với Nguyễn Huệ còn nhiều e thẹn, lạ lẫm. Vào làm lễ yến kiến các vị tiên đế ở nhà Thái miếu, Nguyễn Huệ và Ngọc Hân gióng kiệu cùng đi. Lễ xong họ lại gióng kiệu cùng về. Nghe kể lại thì lúc đó, Nguyên Huệ hãnh diện có hỏi Công chúa: “Con trai con gái nhà Vua, đã có mấy người được vẻ vang như nàng?”. Công chúa từ tốn trả lời: “Nhà vua ít lộc, các con trai con gái ai cũng thanh bạch, nghèo khó. Chỉ có thiếp có duyên, ví như hạt mưa bụi ngọc ở giữa trời được sa vào chốn lâu đài như thế này. Đó là sự may mắn của thiếp mà thôi!”. Nghe vậy, rất lấy làm hài lòng, Nguyễn Huệ càng thêm quý trọng Ngọc Hân.

Bắc cung Hoàng hậu sinh cho Hoàng đế Quang Trung 2 người con, trai là Nguyễn Văn Đức và gái là Nguyễn Thị Ngọc. Không chỉ đẹp người đẹp nết, Ngọc Hân còn có tài văn thơ nhạc họa, kiến thức về quốc gia đại sự lại dồi dào sắc sảo... Tình cảm giữa họ nhờ thế ngày càng nồng thắm, bền chặt. Nhưng hỡi ôi, trời chẳng mấy khi chiều người ! Hạnh phúc bên nhau chỉ 6 năm, ngày 29/7 năm Nhâm Tý (1792), Hoàng đế Quang Trung đột ngột từ trần sau khi ở ngôi 4 năm, thọ 40 tuổi. Niềm kính phục cũng như sự đớn đau xé lòng sau này đã được Bắc cung Hoàng hậu dãi lòng mình trên từng dòng chữ trong 3 tác phẩm còn lại đến nay: “Biểu chúc mừng Quang Trung nhân dịp lễ tứ tuần”, “Tế Quang Trung”, và đặc biệt là “Ai tư vãn” với 164 câu thơ theo thể song thất lục bát:

Buồn thay nhẽ! Sương rơi gió lọt
Cảnh đìu hiu thánh thót châu sa
Tưởng lời di chúc thiết tha
Khóc nào nên tiếng, thức mà như mê.
Buồn thay nhẽ! Xuân về hoa nở
Mối sầu riêng ai gỡ cho xong
Quyết liều may vẹn chữ tòng
Trên rường nào ngại, giữa dòng nào e.
Con trứng nước thương vì đôi chút
Chữ tình thân chưa thoát được đi
Vậy nên nấn ná đôi khi
Hình thì tuy ở, phách thì đã theo...

Bên cạnh tình cảm xót thương đòi đoạn, “Ai tư vãn” còn dựng nên hình ảnh một người anh hùng “áo vải cờ đào” được đất nước, nhân dân đã và mãi ghi công, tuy tuổi trời có ngắn ngủi:

Nghe trước có đấng vua Thang, Võ
Công nghiệp nhiều, tuổi thọ thêm cao
Mà nay áo vải cờ đào
Giúp dân dựng nước xiết bao công trình.
Nghe rành rành trước vua Nghiêu, Thuấn
Công đức dày, ngự vận càng lâu
Mà nay lượng cả ơn sâu
Móc mưa rưới khắp chín châu đượm nhuần
Công dường ấy mà phần dường ấy
Cọi thọ sao hẹp bấy hóa công...?

Tác phẩm tuy không nhiều, nhưng chỉ cần với “Ai tư vãn”, lịch sử văn học Trung đại Việt Nam đã dành cho công chúa Ngọc Hân một vị trí xứng đáng, không ai thay thế đươc!

Tượng Hoàng hậu Lê Ngọc Hân được thờ kín ở Đền Ghềnh - Ảnh tư liệu

Vua Quang Trung qua đời, Thái tử Nguyễn Quang Toản lên ngôi. Từ đó, họ ngoại chuyên quyền dẫn đến nội bộ triều Tây Sơn lục đục, nổi lên thanh trừ lẫn nhau. Số phận của mẹ con Bắc cung Hoàng hậu rơi vào vòng lận đận, thê thảm: Ngọc Hân và hai con phải đổi tính danh, sống trà trộn cùng dân chúng ở Quảng Nam. Ít lâu sau, bà bị phát giác rồi bị bắt, đành uống thuốc độc quyên sinh đúng vào năm mới 29 tuổi. Hai người con của bà và Hoàng đế Quang Trung bị giết hại. Sự kiện này xảy ra vào năm Kỷ Mùi (1799). Có tài liệu còn cho biết, sau khi bà mất, triều đình Tây Sơn truy tặng miếu hiệu Như Ý Trang Thận Trịnh Nhất Vũ Hoàng hậu.

Lại cũng có ý kiến cho rằng, sau khi Quang Trung qua đời (1792), Nguyễn Ánh trở lại chiếm Phú Xuân, lên ngôi hoàng đế, lấy niên hiệu Gia Long (1802). Ngọc Hân lại lấy Gia Long ! Theo một số nhà sử học có uy tín, trong đó có nhà Huế học Nguyễn Đắc Xuân – tác giả cuốn sách 700 năm Thuận Hóa – Phú Xuân – Huế (2009), thì sự thật không phải vậy. Thời điểm 6/1801, Nguyễn Ánh trở lại Phú Xuân, Công chúa Ngọc Hân đã mất trước đó 2 năm. Người đàn bà tái giá với vua Gia Long là Công chúa Ngọc Bình, sinh năm 1785, là con gái út của vua Lê Hiển Tông, em khác mẹ với Công chúa Ngọc Hân.

Đền Ghềnh, (thuộc phường Bồ Đề, quận Long Biên, Hà Nội) - Ảnh tư liệu

Thế kỷ XVIII và nửa đầu thế kỷ XIX là giai đoạn khủng hoảng sâu sắc, bùng nổ dữ dội những mâu thuẫn chứa chất từ lâu trong lòng xã hội phong kiến Việt Nam. Đó cũng là giai đoạn của phong trào khởi nghĩa nông dân với nhiều yếu tố bi hùng của nó. Cuộc đời bà Lê Ngọc Hân chắc chắn cũng bị con đường đi của lịch sử đất nước chi phối... Bàn về nhân vật này, có ý kiến cho rằng Ngọc Hân lấy Quang Trung là một cuộc hôn phối chính trị, ở lúc thế nước chẳng đặng đừng. Vì hiếu với cha, Ngọc Hân buộc cúi đầu nhận mệnh !? Thực tế chắc không phải vậy. Giữa triều Lê đã suy tàn sắp đến hồi kết thúc và triều Tây Sơn mới lên, Ngọc Hân đứng hẳn về phía Tây Sơn bởi trong đó có một Nguyễn Huệ vừa mạnh mẽ vừa bao dung. Chỉ có Nguyễn Huệ mới rửa được mối nhục, tháo gỡ được những nỗi niềm vò tơ của bà lúc đó. Ca ngợi đức hạnh Bắc cung Hoàng hậu Ngọc Hân với Hoàng đế Quang Trung nói riêng, với vận mệnh đất nước nói chung, một bài biểu chúc mừng bà dịp Tết Đoan Ngọ, có đoạn: “Lúc gà gáy nửa đêm, Bà ân cần giúp Hoàng đế mặc áo thêm để lo việc triều chính. Đặt nền tảng đầu tiên là Bà. Có một lần, Bà đã động viên nhắc nhở quân binh mang áo giáp ra chiến trường thì phải mang về chiến thắng! Về tề gia trị quốc, bà đã tham gia vào việc chiến chinh của Hoàng đế. Bà khiêm nhường, hòa nhã, vẫn phát huy mãi cái phẩm chất trong sáng, tự nhiên...”.

Quả là, không dễ mà có được những lời ngợi ca chân thành, nồng thắm, đề cao, sáng giá như thế đối với một “nữ nhi” thời phong kiến nước ta, cho dù đời bà là cuộc đời của một công chúa, một vợ vua tài sắc vẹn toàn, nhưng cũng thật lắm gian truân, oan nghiệt !

Kim Hùng