Nghệ sĩ, nghệ nhân Nghệ An với việc bảo tồn, lan tỏa ví, giặm bằng hơi thở đương đại

Dày công sưu tầm

Để phục dựng lại các làn điệu Dân ca ví, giặm gắn với các bối cảnh ra đời của nó, các nghệ nhân, nghệ sĩ, nhà nghiên cứu đã tìm đến nhiều làng quê, nhiều vùng đất dọc hai bên bờ sông Lam, sưu tầm những làn điệu cổ xưa, phục dựng lại các không gian diễn xướng xuất phát từ các điệu hò, câu ví.

NSND Hồng Lựu cho biết: Mỗi một làn điệu đều có tính đặc trưng mà đặc trưng nhất vẫn là cách ứng khẩu, ứng tác của các văn nhân nho sĩ, của các nghệ nhân ngày xưa. Từ cách tiếp cận với các nghệ nhân mà chúng ta mới tập hợp để nghiên cứu và phát huy được thành một bộ hồ sơ nhận diện ví, giặm. Chúng tôi đã gặp nhiều nghệ nhân ở các vùng đất như Thanh Chương, Nam Đàn, Yên Thành, để ghi âm lại những câu ví của họ nhằm mục đích phân tích cho được sự giống và khác nhau của các làn điệu.

Trong những chuyến điền dã khắp các vùng quê Nghệ An để sưu tầm, NSND Hồng Lựu đều hỏi bằng được các cụ cao niên từng hát ví, giặm từ thiếu thời; lân la chỉ để nghe được vài câu ví đối đáp của họ. Thú vị nhất là những cụ cao niên còn giữ được những làn điệu gốc, và cả cách đối đáp dí dỏm, sâu cay, ứng tác ngay khi cất lời ngỏ.

NSND Hồng Lựu kể: "Trong chuyến thăm cụ Nguyễn Trọng Đổng ở huyện Thanh Chương, khi cụ đã vào độ tuổi 80, là người hát dân ca và sáng tác lời cải biên nổi tiếng của xứ Nghệ. Sau khi nghe cụ ứng tác trò chuyện về dân ca, cụ Đổng cho hay, mẹ cụ là cụ bà Nguyễn Thị Đồng lúc này đã 103 tuổi từng là một “cây ví, giặm” nổi tiếng cả vùng, cả tổng từ thời còn thanh xuân. Tôi liền vào nhà trong gặp cụ Đồng và ngỏ lời muốn được nghe cụ hát. Ngay lập tức cụ Đồng ứng tác: "Người già thì giọng cụng già/ mà xuân thu đạ muộn thì hát cò ai nghe mô nựa con mồ". Tôi sững sờ và sung sướng đến trào nước mắt. Chất dân ca nghệ Tĩnh là đây, chất ví, giặm cổ là đây!"...

Để sưu tầm được những làn điệu dân ca đặc trưng, các nhà nghiên cứu đã có hàng chục năm sưu tầm góp nhặt từ trong nhân gian. Theo Nhạc sĩ Thanh Lưu - nguyên Giám đốc Trung tâm Bảo tồn và Phát huy di sản Dân ca xứ Nghệ nay là Trung tâm Nghệ thuật truyền thống tỉnh: Có đến trăm làn điệu “gốc”, riêng hò, ví, giặm cũng trên dưới 60 làn điệu. Nếu chuẩn hóa lại thì chỉ có khoảng trên dưới 30 làn điệu gọi là gốc.

Tuy nhiên, trong quá trình hình thành và phát triển, phần nhiều các làn điệu đã in ấn có sự trùng lặp, có lẽ do quá trình trao truyền từ người này sang người khác, từ thế hệ này sang thế hệ khác, từ vùng quê này sang vùng quê khác, không tránh khỏi “tam sao thất bản”. Bởi chúng ta có thể dễ nhầm lẫn, ví như tên làn điệu thì gọi là ví phường vải nhưng nhạc lại là ví đò đưa; hay có làn điệu tên ví sông Phố nhưng nhạc lại là ví đò đưa… “Vì vậy, công tác sưu tầm một lần nữa lại cho chúng ta thấy được tính đa dạng, phong phú và vô cùng thú vị của dân ca trong dân gian xứ Nghệ”, nhạc sĩ Thanh Lưu nhấn mạnh.

Nỗ lực bảo tồn, phát huy

Được biết, ngoài công tác sưu tầm làn điệu, các câu đối đáp ví, giặm hay trong dân gian để đưa vào hồ sơ ví, giặm, các nhà nghiên cứu còn cố gắng phục dựng lại các không gian diễn xướng và các hoạt cảnh dân ca cổ. Trước đây, công tác trao truyền dân ca của các nghệ sĩ Nhà hát Dân ca cũng như của các tổ đội dân ca trong nhân dân hết sức đơn sơ. Nói để đi biểu diễn một hoạt cảnh hay một ca khúc nào đó quanh đi quẩn lại cũng chỉ có “ví giận thương”. Thế nên, việc biểu diễn thu hút quần chúng hết sức khó khăn.

NSND Hồng Lựu và anh chị em "làm" dân ca hồi đó hết sức trăn trở, làm sao để dân ca được lên sân khấu mà lại đậm chất dân gian; và công tác truyền dạy dân ca đúng hướng với cách bảo tồn và phát huy nó. Ngày đêm suy nghĩ, cho đến một lúc chị gặp được bức tranh "Đêm trăng phường vải" của hoạ sĩ Tiêu Sơn, ngay lập tức trong đầu NSND Hồng Lựu lóe lên ý nghĩ phải dựng lại bối cảnh này. Và đêm diễn “Đêm trăng phường vải” xây dựng lại bối cảnh không gian diễn xướng xưa được phục dựng thu hút hàng ngàn người xem qua sóng truyền hình cũng như trực tiếp tại nhà hát.

Bối cảnh “Đêm trăng phường vải” đã đặt nền móng đầu tiên cho việc phát triển các không gian diễn xướng trên khắp làng trên xóm dưới, khắp các khu dân cư trên địa bàn Nghệ An. Đó cũng chính là nguồn cảm hứng cho bộ phim không lời bình “Dân ca ví, giặm Nghệ Tĩnh "Tiếng nói từ cộng đồng” mà NSND Hồng Lựu, NSND An Ninh thực hiện dựa trên nhiều tư liệu của các bậc tiền bối và các nhà nghiên cứu đương thời. Bộ phim này đã được Hội đồng UNESCO ghi nhận.

Cũng theo các nhà nghiên cứu, hiện nay chưa có nghiên cứu nào chỉ rõ nguồn gốc, xuất xứ của dân ca Nghệ Tĩnh từ đâu, từ thế kỷ nào. Về ca, từ cũng khó xác định lời ca nào là “gốc”, bởi hò, ví giặm đều thuộc loại cấu trúc mở theo lối phổ thơ mang tính chất dân gian (ca dao/vè). Cái hay, cái đặc sắc, "giàu có" nhất của hò, ví, giặm Nghệ Tĩnh chính là phần lời. Vì thế, phát huy dân ca thông qua tiến trình và bối cảnh đương đại chính là cách bảo tồn nó. Như NSND Hồng Lựu nói: “Khi ta lan tỏa nó bằng hơi thở đương đại nó sẽ sống được trường tồn. Đó là tiêu chí mà UNESCO quy định trong việc gìn giữ và phát huy di sản đã được vinh danh".