Nơi đầu nguồn Nậm Nơn

(Baonghean.vn)- Đầu Xuân năm 2010, chúng tôi có chuyến hành trình khám phá dòng Nậm Nơn, bắt đầu từ xã Keng Đu (huyện Kỳ Sơn) xuôi về ngã ba Cửa Rào thuộc xã Xá Lượng (huyện Tương Dương). Khi xuồng ghé thăm đất Mỹ Lý (Kỳ Sơn), mọi người đều thán phục vẻ đẹp phong cảnh nước non, bản làng và nét duyên của con người nơi đây và cũng từ đó hy vọng được ít nhất một lần trở lại để tìm hiểu mạch nguồn và khám phá một phần trầm tích của mảnh đất biên cương này...

Thế rồi, cũng phải gần hai năm sau, chúng tôi mới có dịp trở lại thăm đất Mỹ Lý. Khác với lần trước, lần này bắt xe khách từ Thị trấn Mường Xén, vượt chặng đường chênh vênh khoảng chừng 60 km để đến với những bản làng thơ mộng nằm dọc đôi bờ Nậm Nơn. Cuối năm, đất trời Kỳ Sơn chìm đắm trong màn sương mây mờ ảo. Có cảm giác như cái mờ ảo của đất trời khiến cho những con đường, bản làng càng xa xôi và diệu vợi. Nhưng rồi, cái mệt mỏi vì đường xa như được vơi đi, cái buốt lạnh của núi rừng được xua tan phần nào khi gặp lại những nụ cười rạng rỡ và những cái bắt tay thật chặt.

Bao đời nay, người dân Mỹ Lý vốn cần cù và chăm chỉ làm ăn nên cuộc sống đa phần tương đối khấm khá, bản làng nơi đây cũng trù phú hơn các vùng khác. Và từ rất lâu, các bến đò dọc đôi bờ Nậm Nơn như Xiềng Tắm, Xốp Tụ, Xằng Nứa, Xằng Tờ luôn tấp nập thuyền bè qua lại. Bấy giờ, những cư dân nơi mảnh đất biên cương này đã hành nghề buôn bán, trao đổi hàng hóa với miền xuôi. Thời trai trẻ, cụ Lô Văn Minh xuôi thuyền chở các loại sản vật của núi rừng như: củ mài, sa nhân, măng khô, hoa phong lan và các mặt hàng thổ cẩm xuống vùng Cửa Rào, Hòa Bình, có lúc xuống tận Con Cuông, thậm chí đến chợ Lường (Đô Lương) để bán.

Sau đó, mua muối và dầu chở ngược trở về bán cho bà con trong vùng. Mỗi chuyến đi thường kéo dài trên dưới 10 ngày, nếu xuống tận Đô Lương hành trình có khi kéo dài cả tháng. Cụ Minh tâm sự: "Thời kỳ đó Nậm Nơn lắm thác, nhiều ghềnh. Nếu không đủ sức khỏe và kinh nghiệm chèo lái, thuyền rất dễ bị va vào đá vỡ tan hoặc chìm dưới đáy sâu, hàng hóa sẽ bị rơi xuống sông, thậm chí tính mạng con người cũng khó bảo toàn".

Mỗi độ Xuân về, tiếng cồng, tiếng chiêng vang vọng khắp các bản làng. Tiếng hát, tiếng khèn lúc rộn ràng, lúc dìu dặt hòa âm với sóng nước Nậm Nơn, lúc hiền hòa, lúc hùng vỹ. Người Thái tưng bừng mở hội múa xòe và múa lăm vông. Các bản Thái dịp này trở nên náo nhiệt, khắp nơi cùng vang lên tiếng khắp, tiếng nhuôn. Khi những vườn đào bắt đầu hé nụ, khi thóc lúa đã về nhà, người Mông tổ chức đón Tết và cúng tổ tiên. Những cô gái Mông với váy áo sặc sỡ vui hội ném pao, những chàng trai Mông lẽo đẽo theo sau thổi khèn.

Đây chính là cơ hội để trai gái tình tự và tìm kiếm cơ may nên duyên vợ chồng. Cùng với đó là hội chọi trâu, chọi bò khiến cho không khí đón Xuân càng thêm sôi động trên những bản làng quanh năm mây phủ. Còn người Khơ Mú cùng nhau làm lễ mừng nhà mới và nguyện cầu đất trời, tổ tiên phù hộ năm mới được mưa thuận, gió hòa, cho nương rẫy luôn tốt tươi, cho bản làng luôn rộn ràng tiếng cồng, tiếng pí và làn điệu tơm tha thiết tình người.

Trước cách mạng và trong thời kỳ kháng chiến 9 năm, lính Pháp đóng đồn ở vùng Mường Dương, huyện Mường Khăm (Xiêng Khoảng) và Xốp Lang, huyện Sầm Tớ (Sầm Nưa) của nước bạn Lào thường xuyên sang đây càn quấy. Chúng đốt phá bản làng, cướp lương thực, trâu bò và bắt bớ người vô tội. Trước tình hình đó, người dân Mỹ Lý phải rời bản làng xuôi theo dòng Nậm Nơn xuống tận vùng Kim Tiến, Kim Đa để lánh nạn.

Nhưng ở Mỹ Lý tuyệt nhiên không có một ai theo giặc, mà ngược lại thủy chung với cách mạng đến cùng. Sau này, vào đầu những năm 60 của thế kỷ trước, Kỳ Sơn có loạn Châu Phà. Bọn xấu đã lôi kéo một số người dân chống phá chính quyền cách mạng, nhưng ở Mỹ Lý không hề có một người nào nghe theo lời dụ dỗ của chúng.

Từ năm 1960, Mỹ Lý có hai người con ưu tú đầu tiên được kết nạp vào hàng ngũ của Đảng, đó là ông Lô Quang Vinh và Lương Văn Là. Ông Là sau này làm Bí thư Đảng ủy xã. Dưới sự vận động và chỉ đạo của ông Vinh và ông Là, bà con Mỹ Lý sớm được giác ngộ lý tưởng cách mạng, đi theo đường lối của Bác Hồ nên đã không bị kẻ xấu lợi dụng và dụ dỗ. Cho đến hôm nay, người dân nơi dải đất biên cương này vẫn một lòng hướng về cách mạng, luôn tin tưởng vào sự lãnh đạo của Đảng để hướng tới tương lai. Bà con các dân tộc ở Mỹ Lý giờ đã yên tâm sinh sống, sản xuất và xây dựng, bởi cuộc sống hòa bình đã trở lại từ hàng chục năm nay, lại có các chiến sỹ đồn biên phòng làm "lá chắn", canh giữ bình yên cho các bản làng.

Từ bản Xiềng Tắm, trung tâm xã ngược xuồng máy chừng 20 phút, chúng tôi ghé thăm bản Yên Hòa (trước gọi là Xằng Tờ). Bản nằm ven sông với hơn 80 hộ dân tộc Thái. Khách đi xuồng ngược xuôi qua Yên Hòa dễ dàng được chiêm ngưỡng một ngọn tháp mọc đứng sừng sững giữa bản, có chiều cao khoảng 25-30 mét. Ngọn tháp này đã xuống cấp, chân tháp xuất hiện nhiều lỗ thủng và vết nứt, một góc đã bị sập, phù điêu và hoa văn đứt gãy và mờ nhạt.

Ông Kha Diễn Tâm (sinh năm 1948), nguyên Bí thư Đảng ủy xã cho biết thêm: "Trước đây, ở bản Xằng Nứa (Xằng Trên) và bản Xiềng Tắm đều có tháp giống như tháp ở Yên Hòa nhưng kích thước nhỏ hơn. Nay tháp của hai bản ấy đã bị đổ, tháp ở Yên Hòa cũng đang đứng trước nguy cơ này". Dù đã bị đổ sập hay thành phế tích, nhưng ba ngọn tháp cổ ở Mỹ Lý đã nói lên rằng đây là một miền đất chứa đựng không ít trầm tích văn hóa. Và chúng tôi biết rằng, người dân nơi đây đang nuôi khát vọng một ngày nào đó, ngọn tháp còn lại này sẽ được đầu tư, tôn tạo để góp phần xây đắp lòng tự hào về truyền thống quê hương.

Mỹ Lý, những ngày cuối năm Tân Mão.

Công Kiên