Cao trào Xô viết Nghệ Tĩnh - sự lựa chọn của lịch sử

Ở Nghệ An, liên tiếp trong các năm 1928, 1929 làn sóng đấu tranh lan rộng trong nhiều nhà máy công xưởng, học sinh, sinh viên. Trong khi đó, ở khu vực nông thôn của tỉnh (Thanh Chương, Nam Đàn, Hưng Nguyên,...) các cuộc đấu tranh của nông dân với cường hào, ác bá và quan Tây ngày càng gay gắt.

Ngày 3/2/1930, tại Cửu Long, Hương Cảng (TQ) dưới sự chủ trì của đồng chí Nguyễn Ái Quốc, Đảng Cộng sản Việt Nam chính thức được thành lập. Ngay sau khi ra đời, Đảng đã kêu gọi giai cấp công nhân và nhân dân lao động đứng lên đấu tranh với thực dân Pháp và chính quyền tay sai đòi quyền lợi, chống áp bức, bất công.

Từ ngày 3 đến 7/2/1930, tại Cửu Long (Hương Cảng, Trung Quốc), dưới sự chủ trì của đồng chí Nguyễn Ái Quốc, Hội nghị hợp nhất ba tổ chức Cộng sản ở Việt Nam là Đông Dương Cộng sản Đảng, An Nam Cộng sản Đảng, Đông Dương Cộng sản Liên đoàn, thành một đảng duy nhất là Đảng Cộng sản Việt Nam. Tranh vẽ minh họa

Cũng trong giai đoạn này, phong trào đấu tranh của công - nông trên toàn quốc phát triển rầm rộ. Ở Nghệ An, công - nông đã vùng dậy cả ở thành thị và nông thôn. Tính từ cuối năm 1929 đến tháng 4/1930, toàn tỉnh đã nổ ra 15 cuộc đấu tranh, trong đó có 5 cuộc của công nhân thành phố Vinh - Bến Thủy, 9 cuộc của nông dân các huyện Thanh Chương và Anh Sơn.

Tại vùng ngoại thành Vinh - Bến Thủy, nổi bật nhất là cuộc đấu tranh đòi tiền bồi thường hơn 300 mẫu ruộng của nông dân Yên Dũng bị thực dân Pháp chiếm đoạt để làm sân bay vào giữa năm 1929.

Nhân ngày 1/5/1930, Đảng Cộng sản Việt Nam chủ trương phát động phong trào kỷ niệm ngày Quốc tế Lao động đầu tiên ở Việt Nam. Tại Vinh - Bến Thủy đã nổ ra cuộc biểu tình lớn của công - nông nội, ngoại thành. Cuộc biểu tình này do đồng chí Lê Mao (Ủy viên Trung ương Đảng, Ủy viên Thường trực Xứ ủy Trung Kỳ phụ trách Tỉnh ủy Vinh - Bến Thủy) trực tiếp chỉ đạo. Được chuẩn bị chu đáo từ trước, sáng ngày 1/5/1930, 1.200 nông dân các làng Yên Dũng, Lộc Đa và Đức Thịnh (xưa thuộc Hưng Nguyên), An Hậu, Đức Hậu (thuộc Nghi Lộc) biểu tình kéo vào thành phố Vinh để phối hợp với công nhân các nhà máy đấu tranh đòi thực dân Pháp phải thực hiện các yêu sách như: đòi tăng lương, giảm sưu thuế, ngày làm 8 giờ,...

Công sứ Pháp ở Vinh đã huy động lính đến canh gác, bảo vệ các nhà máy và sai Tri phủ Hưng Nguyên đưa lính đến ngăn cản, nhưng binh lính đã không bắn vào quần chúng, và đoàn biểu tình vẫn tiến về phía cổng Nhà máy Trường Thi. Sau đó đoàn biểu tình kéo về Bến Thủy. Tại đây, hai bên đã xảy ra đụng độ. Báo Người lao khổ, ra ngày 2/5/1930 đã viết:

“...Thằng giám binh, thằng chánh cảnh sát, thằng mật thám (Robe) đều chĩa súng bắn liên thanh. Lại cả thằng Calabi cũng đứng trong nhà máy bắn ra. Thế là quân đế quốc và quân tư sản thẳng tay giết anh em dân cày và thợ thuyền... Cuộc biểu tình phải giải tán, để lại 6 người chết và 18 người bị thương... Cuộc đấu tranh ở An Nam đã đến ngày phải kịch liệt. Nhưng mỗi một người trong anh em, chị em phải chết thì lại có hàng ngàn, vạn anh em, chị em khác kế tiếp. Dù đế quốc chủ nghĩa Pháp dở thói hung ác đến đâu cũng không thể ngăn trở phong trào cách mạng được...”.

Cũng trong ngày 1/5/1930, ngoài Vinh - Bến Thủy, tại Trường Tiểu học Pháp - Việt Thanh Chương, trên 100 học sinh đã tập hợp tại quán Ngũ Phúc (thôn Võ Liệt) mít tinh kỷ niệm ngày Quốc tế Lao động rồi diễu hành thị uy xung quanh huyện lị. Ở xã Hạnh Lâm đã nổ ra cuộc biểu tình của gần 3.000 nông dân thuộc các làng La Mạc, Hạnh Lâm, Nhuận Trạch đòi lại ruộng đất và đường đi do tên Nguyễn Trường Viễn (tức Ký Viễn) chiếm đoạt. Viễn khiếp sợ, bỏ trốn; nông dân đã đốt phá toàn bộ dinh cơ của y. Hai hôm sau, tên Công sứ Pháp và Tổng đốc Nghệ An cùng án sát, thương tá, tri huyện Thanh Chương đem lính khố xanh về Hạnh Lâm để dẹp “loạn cộng sản”. Dưới sự lãnh đạo của các chi bộ đảng và Ban Chấp hành Nông hội đỏ, suốt hai ngày đêm, nông dân đã kéo ra đấu tranh đòi bọn chúng thực hiện các yêu sách của dân. Bọn chúng ra sức dụ dỗ, hăm dọa nhưng không sao phá được vòng vây ngày càng khép chặt của quần chúng ở các làng Hạnh Lâm, La Mạc, Nhuận Trạch, Lạc Sơn, Yên Lạc. Cuối cùng, chúng đã xả súng vào vòng vây dày đặc nông dân để mở đường máu, tháo chạy, làm 18 người chết và 17 người bị thương.

Những sự kiện diễn ra ở Nghệ An trong ngày 1/5/1930, ngày kỷ niệm Quốc tế Lao động đầu tiên trong nước đã có tiếng vang lớn, cổ vũ mạnh mẽ tinh thần đấu tranh của quần chúng lao động. Đánh giá những sự kiện này, Trung ương Đảng đã khẳng định: “Thật là một sự thắng lợi lớn lao cho công - nông Nghệ An mà cũng là cho cả công - nông khắp trong nước”.

Tượng đài Công - Nông - Binh Trường Thi, Bến Thủy 1930-1931 (trái) và tượng Tự vệ đỏ Nghệ Tĩnh tại Bảo tàng Xô viết Nghệ Tĩnh. Ảnh: Hải Vương

Ngày 10/5/1930, 500 công nhân Nhà máy diêm (số đông là phụ nữ), biểu tình đưa yêu sách đòi chủ nhà máy phải thi hành Luật Lao động, ngày làm việc 8 giờ, cải thiện môi trường và điều kiện làm việc cho thợ, phản đối hành động khủng bố dân biểu tình và đánh đập thợ. Chủ nhà máy đã không đáp ứng còn trắng trợn đưa cảnh sát đến buộc đoàn biểu tình phải giải tán. Công nhân đã phản ứng bằng cách kéo về làng Yên Dũng mít tinh rồi tuyên bố bãi công.

Sau Nhà máy diêm, 300 công nhân Nhà máy cưa, Hãng SIFA; 400 công nhân khuân vác cảng Bến Thủy; 120 công nhân Nhà máy Trường Thi đã bãi công đấu tranh đòi quyền lợi thiết thực.

Ngày 27/6/1930, Công hội Vinh đã chỉ đạo trên 1.000 công nhân của các nhà máy diêm, điện, cưa, phu kéo xe tay cùng đình công một lúc để đòi bọn chủ thực hiện các yêu sách đã nêu ra.

Phong trào công nhân ở thành phố đã kích thích mạnh mẽ khí thế đấu tranh của nông dân các thôn xã. Mở đầu cho phong trào đấu tranh của nông dân trong tháng 6/1930 là cuộc biểu tình của 3.000 nông dân, trong đó có trên 100 phụ nữ và học sinh Thanh Chương vào ngày 01/6/1930. Ngày 02/6/1930), hơn 2.000 nông dân Anh Sơn, bao gồm nông dân các tổng Lãng Điền, Đặng Sơn cùng học sinh Trường Pháp - Việt kéo về phía chợ Lường, lên phủ.

Cũng trong ngày 2/6/1930, gần 500 nông dân Nghi Lộc thuộc 3 tổng: Thượng Xá, Đặng Xá, Kim Nguyên đã biểu tình kéo lên huyện đường phản đối vụ đàn áp biểu tình ở Bến Thủy và đòi giảm sau, hoãn thuế. Tri huyện Nghi Lộc cũng phải hứa chuyển yêu sách của quần chúng lên cấp trên. Ngày 11/6/1930, khoảng 500 nông dân vùng dưới Anh Sơn (nay thuộc Đô Lương) biểu tình.

Những người không chịu khuất phục trước áp bức, bất công (Phù điêu tại Bảo tàng Xô Viết Nghệ Tĩnh). Ảnh: Đào Tuấn

Ngày 15/6/1930, 200 nông dân cùng công nhân Đồn điền Sapanhơ ở Thanh Chương biểu tình đấu tranh đòi thực hiện các yêu sách của công nhân và nông dân. Ngày 18/6/1930, 600 nông dân Nam Đàn tập trung ở chợ Đồn để mít tinh, biểu tình. Tri huyện Lê Khắc Tưởng định lẩn tránh về Vinh bằng xe kéo nhưng bị tự vệ của đoàn biểu tình chặn lại và buộc y phải quay lại chợ Đồn để tiếp dân. Y phải nhận bản yêu sách của đoàn biểu tình và hứa bẩm trình thượng cấp…

Tên Saten, Khâm sứ Trung Kỳ đã thừa nhận trong bản báo cáo gửi Chính phủ Pháp ngày 5/7/1930: “Lâu nay, chúng ta chỉ mới biết những phương pháp hoạt động của các đảng cách mạng cũ. Lần này, các quan lại hình như lúng túng, bối rối về sự tổ chức hoàn hảo của cộng sản theo kiểu châu Âu... ”.

Từ cuối tháng 8, đầu tháng 9/1930, phong trào cách mạng ở Nghệ An đã phát triển lên đỉnh cao với các cuộc đấu tranh ngày càng quyết liệt. Mở đầu là cuộc đấu tranh của gần 3.000 nông dân Nam Đàn ngày 30/8/1930. Tại đây, quần chúng đã tập trung mít tinh ở 3 địa điểm trong huyện rồi cùng kéo về thị trấn Sa Nam, tràn vào huyện đường, đốt hồ sơ lưu trữ, phá nhà giam, giải thoát tù nhân. Tri huyện Nam Đàn là Lê Khắc Tưởng buộc phải ký và đóng dấu vào bản yêu sách.

Đình Võ Liệt thuộc xã Võ Liệt (Thanh Chương) cũng là nơi ghi dấu nhiều sự kiện lịch sử tiêu biểu trong phong trào Xô Viết Nghệ Tĩnh (1930-1931) Ảnh tư liệu: Huy Thư

Ngày 1/9/1930, tại Thanh Chương đã diễn ra cuộc biểu tình với quy mô rất lớn. Báo Người lao khổ, số đặc biệt, ra ngày 6/9/1930 đã tường thuật: “Toàn huyện Thanh Chương nổi dậy tranh đấu. Cuộc biểu tình 20.000 người”… Tri huyện Phan Sĩ Bàng và tên Đồn trưởng Thanh Quả người Âu ra lệnh cho lính bắn sang phía tả ngạn sông Lam (nơi đoàn biểu tình 2 tổng Đại Đồng và Xuân Lâm đang tập trung), làm chết 1 người (anh Nguyễn Công Thường). Lập tức, quần chúng vượt sông, cùng với các đoàn bên hữu ngạn sông Lam tràn vào huyện đường. Tri huyện, nha lại, lính tráng bỏ chạy. Quần chúng phá đại lý rượu ty ở chợ Rộ, đốt huyện đường (bao gồm cả tư thất quan lại), đánh chết con ngựa bạch của Bàng, đốt phá luôn cả nhà Cửu Ngạc (cha đẻ Tri huyện Phan Sĩ Bàng) ở cửa phủ (thuộc xã Võ Liệt - cách huyện đường khoảng 2km). Quần chúng còn truy kích tri huyện và lính tráng tận đồn Thanh Quả, nhưng vì súng đạn chúng bắn ra như mưa, nên mọi người phải quay lại.

Cuộc biểu tình lịch sử ngày 1/9/1930 ở Thanh Chương được coi là mốc mở đầu đánh dấu sự ra đời của chính quyền Xô viết ở Nghệ - Tĩnh…

Phong trào cách mạng đã phát triển đột biến, vượt ra ngoài dự định ban đầu của Xứ ủy và Tỉnh ủy. Áp lực đấu tranh mạnh mẽ của nông dân đã làm cho bộ máy chính quyền thực dân - phong kiến từ huyện đến các làng xã bị tê liệt, tan rã. Trước tình hình đó, các ban chấp hành Nông hội đỏ đã thay mặt nhân dân điều hành mọi công việc làng xã. Chính quyền Xô viết được hình thành trong hầu khắp các làng xã ở Thanh Chương, Nam Đàn và nhiều vùng khác ở Anh Sơn (bao gồm cả Đô Lương hiện nay), Nghi Lộc, Hưng Nguyên. Riêng miền núi, tại Môn Sơn, Lục Dạ (Con Cuông) đã có cơ sở đảng và chính quyền Xô viết.

Những bài báo của Xứ ủy Trung Kỳ với nội dung cổ vũ tinh thần đấu tranh cách mạng của nhân dân trong phong trào Xô viết Nghệ Tĩnh. Ảnh tư liệu: Đức Anh

Trong khi phong trào ở nông thôn lên cao, ở thành phố cũng trong ngày 1/9/1930, Tổng Công hội Vinh đã kịp thời phát động công nhân các nhà máy tổng bãi công để phối hợp hành động với nông dân hai huyện Thanh Chương, Nam Đàn.

Ngày 8/9/1930, khoảng 7.000 nông dân Anh Sơn biểu tình kéo vào phủ đường đưa yêu sách. Thực dân Pháp đã cho máy bay đến ném bom 2 lần vào đám đông dân chúng làm 9 người chết và nhiều người bị thương. Thêm vào đó, lính đồn Đô Lương khi kéo về bến đò Rộ lại bắn vào đoàn biểu tình đang định vượt sông, làm chết 1 người và nhiều người bị thương. Không nén nổi căm thù, ngay sau lễ truy điệu, một số quần chúng đã kéo đến phá nhà Phó tổng Căn.

Tại Hưng Nguyên, ngày 12/9/1930, khoảng 8.000 nông dân thuộc 3 tổng: Phù Long, Thông Lạng và Nam Kim (Nam Đàn) hàng ngũ chỉnh tề, trang bị gậy gộc, giáo mác, dây thừng, giương cờ đỏ búa liềm, kéo xuống Ga Yên Xuân, Ban Chỉ huy ra lệnh trói viên xếp ga lại và cắt đứt đường dây điện tín, đồng thời ra hiệu cho chuyến tàu từ Bắc vào phải dừng lại. Khách trên tàu cùng nhập vào đoàn biểu tình biến thành một cuộc mít tinh lớn.

Để tỏ thái độ phản đối hành động khủng bố dã man của thực dân Pháp, công nhân các nhà máy ở Vinh - Bến Thủy liên tiếp bãi công. Công nhân Đồn điền Sông Con cũng biểu tình phản đối. Học sinh các trường thuộc các huyện Anh Sơn, Đô Lương, Nghi Lộc, Phủ Diễn bãi khóa. Nhân dân các huyện Diễn Châu, Yên Thành, Quỳnh Lưu biểu tình kéo lên phủ, huyện đưa yêu sách phản đối chính quyền thực dân - phong kiến.

Tranh vẽ cao trào Xô viết Nghệ Tĩnh của tác giả Nguyễn Đức Nùng.

Khi đoàn biểu tình tiên đến Thái Lão, thực dân Pháp đã cho 2 máy bay trút bom và bắn liên thanh vào giữa đám đông làm nhiều người chết và bị thương, đồng thời chúng còn đem lính ra đàn áp. Buổi chiều, khi bà con nông dân ra khâm liệm và mai táng những đồng bào đã hi sinh, máy bay Pháp lại đến tàn sát một lần nữa. Tổng số người thiệt mạng lên tới 217 người và 125 người bị thương. Ngoài ra, chúng còn bắt giam hàng chục người khác. Vụ tàn sát cực kỳ dã man đã làm chấn động dư luận trong nước và quốc tế.

Thực dân Pháp tưởng có thể dập tắt nhanh chóng ngọn lửa Xô viết Nghệ Tĩnh bằng bom đạn, nhưng chúng đã lầm. Ngọn lửa căm thù càng sục sôi trong lòng hàng triệu người và làn sóng cách mạng càng dâng cao ở khắp mọi nơi trong 2 tỉnh Nghệ An, Hà Tĩnh. Ngay trong đêm 12/9/1930, gần 5.000 quần chúng ở Nam Đàn đã nổi trống mõ biểu tình, kéo lên huyện đường phản đối hành động giết người của chính quyền thực dân - phong kiến. Bọn lính Pháp đóng tại huyện lị đã xả súng bắn chết 2 người. Cũng trong đêm ấy, khoảng 4.000 nông dân 2 tổng Bích Hào và Võ Liệt (Thanh Chương) đã biểu tình phản đối hành động vô nhân đạo của đế quốc Pháp và làm lễ truy điệu các liệt sĩ.

Từ giữa tháng 9/1930, khắp nơi trong tỉnh đã tổ chức mít tinh, biểu tình, truy điệu những đồng bào đã hy sinh ở Thái Lão ngày 12/9. Lớn nhất là cuộc lễ truy điệu do Tỉnh ủy tổ chức ở làng Lộc Đa (nay thuộc xã Hưng Lộc, thành phố Vinh) và ở chợ Cồn (huyện Thanh Chương). Cuộc mít tinh và lễ truy điệu ở chợ Cồn có hàng chục ngàn quần chúng tới dự với hàng trăm tự vệ đỏ bảo vệ.

Mộ các liệt sỹ Xô viết hy sinh ngày 12/9/1930 tại Thái Lão, huyện Hưng Nguyên (ảnh trên); Bia tưởng niệm và danh sách các liệt sỹ XVNT hy sinh ngày 12/9/1930. Ảnh: Hải Vương

Vào cuối tháng 10/1930, trong bối cảnh cao trào cách mạng đang phát triển bất chấp sự khủng bố dã man của địch và bắt đầu phải đối phó với âm mưu, thủ đoạn mới của chúng, Đảng bộ Nghệ An đã tổ chức Đại hội đại biểu lần thứ Nhất tại làng Đông Xuân (tổng Xuân Liễu, huyện Nam Đàn, nay địa điểm đó thuộc xã Xuân Tường, huyện Thanh Chương).

Đại hội đã bầu Ban Chấp hành chính thức của Đảng bộ gồm các đồng chí: Nguyễn Tiềm (Bí thư), Tôn Gia Chung, Nguyễn Sinh Diện, Phan Đình Đồng, Nguyễn Trần Thâm, Phan Huy Thường, Trần Thị Minh Châu.

Sau Đại hội, mặc dù đế quốc Pháp dùng bom đạn hòng dập tắt phong trào cách mạng, nhưng trong tháng 10 và tháng 11/1930 vẫn diễn ra những cuộc biểu tình lớn, trong đó nổi bật và có ý nghĩa lớn lao nhất là 2 cuộc biểu tình kỷ niệm Cách mạng Tháng Mười Nga tại huyện Yên Thành và Diễn Châu vào ngày 7/11/1930.

Trước sự phát triển mạnh mẽ của phong trào cách mạng và sự đàn áp dã man của kẻ thù, ngay trong tháng 9 và tháng 10/1930, Trung ương Đảng đã có chỉ thị gửi cấp ủy Trung Kỳ để hướng dẫn phong trào và phát động nhân dân toàn quốc ủng hộ Nghệ - Tĩnh đỏ: “Bổn phận cần kíp của toàn Đảng trong cả xứ là phải hết sức bênh vực Nghệ - Tĩnh đỏ, mở rộng phong trào thị uy biểu tình, phản kháng lại thủ đoạn gian ác của đế quốc chủ nghĩa. Tính mạng của anh em, chị em dân cày Nghệ - Tĩnh bây giờ là tùy ở sức hưởng ứng, bảo hộ của toàn thể công - nông cả xứ... Thông cáo của Trung ương Đảng đã thôi thúc tinh thần đấu tranh của quần chúng công - nông từ Bắc chí Nam. Nhiều cuộc biểu tình, đấu tranh ủng hộ Xô viết Nghệ-Tĩnh với khẩu hiệu “Không được động đến công nông Nghệ - Tĩnh” đã nổ ra ở các tỉnh, thành: Hà Nội, Hải Phòng, Hòn Gai, Thái Bình, Hà Đông, Nam Định, Hà Nam, Thanh Hóa, Sài Gòn, Cao Lãnh,…

Trên mảnh đất Hưng Nguyên đã mọc lên nhiều công trình mới, trong đó có Khu đô thị và dịch vụ hiện đại VSIP. Ảnh: Hải Vương

Tuy vậy, do chưa có tình thế cách mạng, việc giành chính quyền chưa thể là mục tiêu trước mắt của Đảng Cộng sản, Xứ ủy Trung Kỳ và các cấp ủy đảng ở Nghệ An, Hà Tĩnh cũng không có chủ trương khởi nghĩa giành chính quyền. Trong khi đó, trước bão táp cách mạng của quần chúng, hệ thống chính quyền thực dân - phong kiến Nghệ - Tĩnh bị lung lay mạnh. Bọn quan Tây, viên chức và binh lính người Pháp vô cùng hoang mang, sợ hãi. Tại Vinh, mỗi người Pháp đã chuẩn bị sẵn một nơi trú ẩn để phòng thân, còn hàng ngũ quan lại phong kiến Nam triều, kẻ kiếm cớ xin nghỉ việc, người xin thuyên chuyển. Trong vòng 6 tháng cuối năm 1930, Khâm sứ Trung Kỳ và Triều đình Huế đã phải thay đổi tới 3 tổng đốc ở Nghệ An và 2 tuần phủ ở Hà Tĩnh. Bộ máy chính quyền huyện, xã bị rệu rã.

Trước tình huống đó, các Ban Chấp hành Nông hội đỏ thôn xã, dưới sự chỉ đạo của các chi bộ đảng đã đứng ra đảm nhiệm chức năng cai quản hương thôn. Việc đầu tiên, Xã bộ nông đã chia lại ruộng đất cho dân cày, chấm dứt việc nộp sưu thuế cho chính quyền để quốc - phong kiến; đồng thời buộc các tổng lý phải trả lại cho dân số tiền thuế đã thu, buộc các chủ nợ phải cho hoãn nợ, chủ ruộng phải giảm tô, quy định mức tiền công cho người đi ở, làm thuê. Xã bộ nông còn tổ chức đắp đập, đào mương, tát nước chống hạn. Một vài nơi đã lấy ruộng đất công tổ chức cho nông dân sản xuất tập thể theo mô hình hợp tác xã.

Chính quyền Xô viết phá bỏ bộ máy chính quyền của thực dân - phong kiến cùng những luật lệ cũ, thực hiện quyền tự do, dân chủ cho nhân dân như: tự do đi học; nam nữ bình đẳng trong hôn nhân và trong mọi công việc xã hội, gia đình. Các đội tự vệ đỏ được thành lập để trấn át, trừng trị bọn phản cách mạng, bảo vệ trật tự, an ninh trong thôn xóm…

Cuộc đấu tranh của công - nông Nghệ - Tĩnh phát triển mạnh mẽ chưa từng có chính là nhờ tinh thần quật khởi của quần chúng và sự chỉ đạo của Xứ ủy Trung Kỳ và Đảng bộ Nghệ An…

Cầu Bến Thủy nối Hà Tĩnh-Nghệ An nhìn từ núi Dũng Quyết. Ảnh tư liệu Sách Nguyễn

--------------------

Trong bài sử dụng nhiều tư liệu lịch sử

Quốc Sơn