Xã hội

Thiên nhiên – Khoảng trống lớn trong giáo dục đặc biệt

Tác giả: Mai Dương - Kỹ thuật: Diệp Thanh • 08/04/2025 20:06

Không phải ai cũng biết: với trẻ rối loạn phát triển, nhất là trẻ tự kỷ, thiên nhiên không chỉ là chốn vui chơi, mà là một phương pháp giáo dục – trị liệu mạnh mẽ, bền vững và đầy dịu dàng.

Tác giả: Mai Dương | Ngày xuất bản: 8/4/2025

Trong hành lang chật hẹp của một trung tâm can thiệp sớm, người mẹ trẻ nhìn con mình chạy vòng quanh, mắt đầy lo âu. Cách đó vài mét, cô giáo cố gắng hướng dẫn một bé khác ngồi yên để làm bài tập. Cả hai – phụ huynh và giáo viên – đều đang gồng mình vì một điều tốt đẹp, nhưng có thể... đang làm điều đó trong một không gian chưa đủ đúng.

Không phải ai cũng biết: Với trẻ rối loạn phát triển, nhất là trẻ tự kỷ, thiên nhiên không chỉ là chốn vui chơi, mà là một phương pháp giáo dục – trị liệu mạnh mẽ, bền vững và đầy dịu dàng.

Một điều nghịch lý đang diễn ra: khi trẻ tự kỷ còn nhỏ (0–6 tuổi), rất nhiều chương trình can thiệp, hỗ trợ sớm được triển khai. Nhưng khi trẻ bước vào lứa tuổi tiểu học và sau đó, mọi thứ dường như… rơi rụng.

Từ 6 đến dưới 18 tuổi, nhiều trẻ tự kỷ bị “rút lui” khỏi hệ thống học đường chính thống, nhưng lại không có môi trường phù hợp thay thế. Không ít phụ huynh đành đưa con đến các cơ sở chỉ làm nhiệm vụ "trông trẻ an toàn", thiếu vắng hoàn toàn mục tiêu giáo dục hay trị liệu thực chất.

Trong khi đó, chính độ tuổi này – từ 8 đến 16 – lại là giai đoạn mà trẻ bắt đầu phát triển ý thức bản thân, có nhu cầu giao tiếp xã hội cao hơn, và thường xuyên đối mặt với cảm giác cô lập, bất an nếu không được dẫn dắt đúng cách.

Trẻ tự kỷ lớn tuổi có thể không thích nói chuyện, không hợp tác trong giờ học, không thể tham gia lớp học đông người – nhưng nhiều em lại sẵn lòng ngồi bên một gốc cây, chăm chú tưới rau, bón cá, hay đi dạo cùng người lớn qua những con đường yên tĩnh.

Thiên nhiên chính là “ngôn ngữ chung”, khi mọi lời nói trở nên khó khăn. Không cần quá nhiều hướng dẫn, không cần giám sát sát sao – chỉ cần một không gian an toàn và quen thuộc, trẻ có thể tự điều chỉnh, tự tìm lại nhịp cảm xúc.

Đây không phải là quan điểm cảm tính. Nghiên cứu năm 2021 đăng trên Frontiers in Psychology đã chứng minh: trẻ tự kỷ ở độ tuổi vị thành niên khi tham gia các chương trình can thiệp qua làm vườn, chăm sóc động vật, hoặc vận động ngoài trời có chỉ số lo âu và hành vi tự kích thích giảm đáng kể, đặc biệt ở nhóm trẻ không còn hợp tác trong các buổi trị liệu trong nhà.

Chúng ta quen nghĩ: học là học – còn sống là chuyện khác. Nhưng với trẻ rối loạn phát triển, học chính là sống đúng cách, hình thành nhịp sinh học đều đặn, thói quen rõ ràng và phản ứng an toàn với thế giới.

Một đứa trẻ tự kỷ không cần thuộc 20 từ mới mỗi ngày, nhưng cần biết thức dậy – ăn uống – làm việc – thư giãn – ngủ theo một trình tự dự báo được. Thiên nhiên, với ánh sáng ngày đêm, với âm thanh đều đặn, với các hoạt động gắn với đất, nước, cây, cát... chính là không gian lý tưởng để xây dựng những nhịp sống này.

Khi môi trường học có nhịp – trẻ mới học được.

Nhiều phụ huynh và giáo viên thường kỳ vọng con nói được, viết được, hiểu được lệnh. Nhưng trước khi những kỹ năng cao ấy xuất hiện, trẻ cần được điều chỉnh lại hệ thần kinh cảm giác – thứ mà âm nhạc, nhịp điệu và vận động có thể làm được tốt hơn bất kỳ giáo án nào.

Thực hành quốc tế đã chứng minh: những bài hát đơn giản, lặp đi lặp lại – khi kết hợp với hành động (vỗ tay, nhún nhảy, đi vòng tròn, rửa tay theo nhịp...) – giúp trẻ hình thành phản xạ ổn định. Đó là lý do các chương trình can thiệp tích hợp hiện nay đều đưa âm nhạc vào mọi hoạt động: từ học, ăn, ngủ đến làm việc nhóm.

Khi kết hợp âm nhạc với không gian mở – trẻ không còn chỉ học bằng trí nhớ, mà bằng cả cảm giác an toàn và yêu thích.

Một người thầy giáo dục đặc biệt giỏi không chỉ là người truyền đạt tốt, mà là người biết quan sát – biết chờ đợi – biết tạo tình huống để trẻ tự tiến bộ. Điều đó đòi hỏi thời gian, không gian và sự sáng tạo.

Trong lớp học kín, giáo viên bị bó buộc vào giáo trình, bảng trắng và những hành vi cần kiểm soát. Nhưng khi ra môi trường thiên nhiên, giáo viên có thêm chất liệu để “thiết kế trải nghiệm”: từ một buổi tưới rau, một lần cào đất, đến những khoảnh khắc đi bộ im lặng bên trẻ.

Đó là lớp học thực sự, không bục giảng – nhưng đầy ắp cơ hội học.

Nếu mỗi trung tâm giáo dục đặc biệt được quy hoạch sẵn một khu vườn nhỏ, một sân cỏ hay một góc trồng rau, thì mô hình giáo dục tích hợp thiên nhiên sẽ không còn là đặc quyền của những nơi có điều kiện.

Quy định nào cũng có khuôn, nhưng trẻ thì không giống nhau. Hãy mở thêm những “khoảng linh hoạt” cho phép các mô hình đặc thù vận hành theo cách phù hợp với trẻ – miễn là an toàn, có mục tiêu rõ ràng và được giám sát chuyên môn.

Giáo dục đặc biệt không thể mãi là phần “tùy nghi xử lý”. Nó cần một chiến lược quốc gia, bắt đầu từ chính sách – và nuôi dưỡng bằng lòng tin.

Chúng ta có thể khác nhau về quan điểm, về phương pháp, thậm chí về hoàn cảnh. Nhưng nếu cùng nhìn vào đứa trẻ – không như một “ca khó”, mà là một sinh mệnh đang lớn lên mỗi ngày – thì mọi khác biệt ấy sẽ tan biến.

Trẻ không cần một chương trình quá phức tạp. Chúng chỉ cần một nơi có thể sống đúng nhịp của mình. Và đôi khi, nơi ấy chỉ bắt đầu bằng một luống rau, một bụi chuối, một tiếng chim hót ngoài giờ học.

Nếu ai đó hỏi: “Giáo dục đặc biệt nên bắt đầu từ đâu?”, có lẽ ta nên trả lời:

“Từ việc thừa nhận: trẻ đặc biệt cũng có quyền được học trong thiên nhiên – như bất kỳ đứa trẻ nào khác".