Cứu di sản Hán - Nôm bằng 'số hóa'

(Baonghean) - Là mảnh đất phên dậu của đất nước, trong suốt chiều dài lịch sử, từ thế hệ này qua thế hệ khác, Nghệ An đều có những anh hùng hào kiệt và danh nhân văn hóa; họ đã để lại cho đời sau một kho tàng di sản văn hóa độc đáo, trong đó, có rất nhiều tư liệu Hán - Nôm.

Nhiều tư liệu quý bị hư hỏng

Theo ông Phan Văn Hùng - Phó Giám đốc Bảo tàng Tổng hợp Nghệ An, di sản Hán - Nôm ở Nghệ An rất phong phú và đa dạng từ hình thức thể hiện đến nội dung như: Sắc phong thần, sắc chỉ, bằng cấp, lệnh chỉ, gia phả, điền bạ, sách thuốc quý hiếm, văn chúc thọ, đơn từ, văn tế, tờ lục, tờ sai, mộc bản, câu đối…

Trong số những tư liệu trên, đáng chú ý nhất là các sắc phong của các triều đại phong kiến hiện đang lưu giữ tại một số di tích lịch sử văn hóa trên địa bàn tỉnh như: Nhà thờ họ Phan Vân (Bắc Thành, Yên Thành), đền Linh Kiếm (Thuận Sơn, Đô Lương), nhà thờ họ Đinh (Hưng Trung, Hưng Nguyên), đền thờ Thái Bảo Nguyễn Kế Sài, đền thờ Nguyễn Xí cùng các nhà thờ họ Nguyễn Đình (Nghi Hợp, Nghi Lộc), đền Quả Sơn (Bồi Sơn, Đô Lương), nhà thờ họ Đặng (Lam Sơn, Đô Lương)...

Tài liệu cổ Hán - Nôm được xử lý số hóa trên máy scan.

Những tư liệu Hán - Nôm nằm rải rác trong chùa, nhà thờ họ, đình làng, cộng đồng dân cư và được xem là nguồn sử liệu hết sức quan trọng, quý giá, chứa đựng những giá trị lịch sử, nhân văn to lớn, góp phần minh chứng cho quá trình hình thành, phát triển lịch sử lâu dài của quê hương.

Thế nhưng, hiện nay di sản Hán - Nôm trên địa bàn tỉnh đang đứng trước nhiều thách thức trong việc bảo tồn và phát huy giá trị. Phần lớn di sản Hán - Nôm được thể hiện trên chất liệu hữu cơ như: giấy dó, gỗ, vải, lụa, lá cây… lại tồn tại trong thời gian cả trăm năm, nên hiện nay rất nhiều tài liệu bị mục nát, nội dung tài liệu vì thế cũng mất đi.

Các tư liệu Hán - Nôm nằm trong dân được bảo quản chủ yếu bằng kinh nghiệm truyền thống, thường là cuộn tài liệu rồi đưa lên gác bếp hoặc cho vào hộp, hàng năm bỏ ra phơi 1-2 lần khiến tư liệu quý hiếm bị hỏng nghiêm trọng, không còn khả năng phục hồi. Một số tài liệu Hán - Nôm hiện nay còn tương đối nguyên vẹn nhưng được bảo quản thiếu khoa học cũng đang xuống cấp.

Cùng với đó, số người đọc được tài liệu cổ Hán - Nôm trên địa bàn tỉnh hạn chế, khiến rất nhiều nguồn tư liệu Hán - Nôm chưa được khai thác một cách hiệu quả. Số còn lại biết, có thể đọc, dịch Hán - Nôm nhưng thiếu kiến thức chuyên môn, dẫn đến tình trạng chuyển tải sai nội dung, làm cho nhiều người không hiểu rõ các giá trị của nguồn tư liệu.

Hàng vạn trang Hán - Nôm được số hóa

Nhằm góp phần gìn giữ di sản Hán - Nôm trên địa bàn tỉnh, từ năm 2015, Ban Quản lý di tích, danh thắng tỉnh Nghệ An đã phối hợp cùng Thư viện Khoa học tổng hợp TP. Hồ Chí Minh tiến hành triển khai thực hiện chương trình số hóa Hán - Nôm tại 6 huyện: Nam Đàn, Thanh Chương, Yên Thành, Đô Lương, Quỳnh Lưu và Nghi Lộc. Việc số hóa các tư liệu lịch sử cổ là cơ sở bước đầu để các nhà khoa học tìm hiểu, nghiên cứu sâu hơn về các tư liệu văn tự Hán - Nôm cổ… được lưu giữ qua các triều đại phong kiến trên địa bàn tỉnh Nghệ An.

Nâng niu hộp đựng sắc phong của dòng họ trên tay, ông Thái Hữu Thuyên - đại diện Hội đồng gia tộc họ Thái Hữu hào hứng cho biết: “Qua thông báo của chính quyền địa phương, tôi được biết có đoàn công tác tìm hiểu, dịch thuật, số hóa tài liệu Hán - Nôm nên đại diện cho dòng tộc, tôi mang sắc phong để cán bộ trong đoàn dịch giúp. Tôi mong muốn những giá trị tốt đẹp trong lệnh chỉ được truyền cho thế hệ con cháu”.

Xử lý số hóa tại di tích

Được biết, để thực hiện công tác số hóa tài liệu Hán - Nôm cần sự tỉ mỉ và chi tiết. Sau khi ghi nhận, đánh giá tình trạng hiện tại của tài liệu, các chuyên gia thực hiện làm sạch, làm phẳng tài liệu, sắp xếp theo đúng thứ tự trang, tài liệu, sau đó tiến hành sử dụng máy scan chuyên dụng, hoặc máy chụp hình kỹ thuật số chất lượng cao để số hóa tài liệu theo từng trang tài liệu và sử dụng phần mềm đồ họa để xử lý file ảnh chụp được.

Bước tiếp theo là dịch tóm tắt từng tài liệu, sau đó xử lý và phân loại thành các tập tin quản lý bằng phần mềm chuyên dụng; tổ chức lưu trữ theo dạng bộ sưu tập của từng đơn vị sở hữu như đền, chùa hay nhà thờ. Sau khi xử lý phân loại các tài liệu số hóa sẽ được xử lý, dịch tóm tắt được in ra sao đĩa CD.

Bà Trần Thị Mỹ Hạnh - Trưởng ban Quản lý di tích, danh thắng tỉnh cho biết: “Có thể nói, hiệu quả chương trình “số hóa” tài liệu Hán - Nôm đem lại rất lớn và được đông đảo nhân dân đồng tình. Trong quá trình thực hiện số hóa, chúng tôi gặp khá nhiều thuận lợi, tuy nhiên, do nhận thức chưa đầy đủ về ý nghĩa của việc số hóa tư liệu Hán – Nôm nên nhiều cá nhân đang lưu giữ sắc phong, sách thuốc… của dòng họ vì sợ mất bản quyền nên không cho cán bộ số hóa tiếp cận sao chụp và dịch tư liệu của họ.

Ngoài ra, một số dòng họ đã mang số di sản đó đi lưu giữ ở xa quê nên quá trình số hóa vẫn còn khó khăn. Thời gian tới, Thư viện tỉnh kiến nghị với tỉnh nhân rộng, triển khai chương trình “số hóa” tài liệu Hán - Nôm đến các huyện còn lại, vì việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa Hán - Nôm mà ông cha để lại là vấn đề mang tính cấp thiết.

Đồng thời, chúng tôi cũng mong muốn các cấp, các ngành quan tâm, tham gia tích cực hơn trong công tác tuyên truyền để các tổ quản lý di tích - danh thắng, các dòng họ và các cá nhân, tổ chức tham gia đầy đủ hơn, góp phần gìn giữ, bảo quản tốt nguồn tư liệu văn tự Hán – Nôm cổ của tỉnh nhà”.

Phạm Thịnh