Đình Hoa Vân Hải - lưu trữ truyền thống anh hùng Xô viết Nghệ Tĩnh

Làng Hoa Vân Hải xưa kia gọi là Phúc Hải. Đến thời vua Minh Mạng (1820 – 1840), vì chữ "Phúc" trùng với tên húy của Vua nhà Nguyễn nên mới đổi tên làng là Vân Hải. Làng Vân Hải thời Lê Trung Hưng thuộc xã Cổ Đạm gồm 4 làng: Kỳ Pha, Yên Phú, Mỹ Cầu, Vân Hải. Đến thời Minh Mạng, dân số làng Vân Hải phát triển đông, mới tách ra từng thôn, có bộ máy hào lý riêng. Năm 1946, hợp nhất các làng cũ lấy chữ "Hoa" đặt đầu, nên Vân Hải gọi là Hoa Vân Hải. Tháng 10/1955, xã Cổ Đạm đổi tên là xã Xuân Hoa. Đến năm 1974, theo chủ trương của Nhà nước, xã Xuân Hoa lấy lại tên cũ truyền thống của làng là xã Cổ Đạm. Tuy vậy, tên đình làng Hoa Vân Hải vẫn không thay đổi.

Du khách có thể đến tham quan di tích bằng nhiều phương tiện và từ nhiều hướng khác nhau. Từ thị xã Hà Tĩnh, vượt qua cầu Hộ Độ, đi theo hướng bắc, qua các huyện Thạch Hà, Lộc Hà, về đất Nghi Xuân, đến Km 27 rẽ về hướng Đông 500m là đến di tích Đình Hoa Vân Hải. Nếu từ thành phố Vinh – Nghệ An theo quốc lộ 1A về hướng Nam, vượt qua cầu Bến Thủy, rẽ về phía Đông theo tỉnh lộ 8B, đến thị trấn Nghi Xuân, theo tỉnh lộ 22 về đến mốc Km 27, rẽ xuống phía Đông 500m là đến di tích.

Đình Hoa Vân Hải nằm trong vành đai quy hoạch trung tâm phát triển kinh tế, văn hóa Nghi Xuân, cách khu lưu niệm Đại thi hào Nguyễn Du, Nguyễn Công Trứ 7km, cách cảng biển Xuân Hải 9km, bãi tắm Xuân Thành 3km. Do vậy điều kiện đi lại và phát triển du lịch ở đây rất thuận lợi.

Làng Vân Hải là một làng ven biển, nhân dân ở đây chủ yếu sống bằng nghề nông, số còn lại làm nghề đánh bắt hải sản và nghề cổ truyền làm đồ gốm. Nhân dân làng Vân Hải vốn có bề dày truyền thống yêu nước. Trong thời kỳ Cần Vương cứu nước, nhiều người đã theo Phan Đình Phùng vào căn cứ Vũ Quang dựng cờ khởi nghĩa, trong số họ có một số người trở thành tướng sĩ tài giỏi của cụ Phan. Khi Nguyễn Hằng Chi và Trịnh Khắc Lập lãnh đạo phong trào khởi nghĩa chống thuế Trung kỳ (1908), cả xã Cổ Đạm đã đứng dậy tham gia phong trào. Ở đây còn nổ ra nhiều cuộc đấu tranh giữa phe hào và phe hộ để giữ đất, giữ làng. Những truyền thống đấu tranh đó đã rèn luyện ý chí chiến đấu kiên cường cho nhân dân làng Hoa Vân Hải.

Bên cạnh truyền thống yêu nước, nhân dân ở đây có truyền thống hiếu học. Trong các kỳ thi, làng đều có người đậu đạt, làm quan. Cuộc sống dù lam lũ vất cả nhưng nhân dân vẫn cố gắng cho con em đi học. Đây là những hạt giống tốt để gieo vào vườn ươm trong phong trào cách mạng sau này.

Làng Vân Hải cách thành phố Vinh không xa. Do cảnh sưu cao thuế nặng, nhiều người đã phải chạy ra thành phố để làm công nhân ở các nhà máy như: Nhà máy cưa, nhà máy gỗ, nhà máy điện Vinh. Thời kỳ này, các nhà máy đang có phong trào vô sản hóa, do vậy ý thức giai cấp vô sản, tính dân tộc đã sớm thức dậy đối với tầng lớp công nhân và được họ đón nhận chuyển tải về làng quê.

Những điều kiện trên là cơ sở để nhân dân làng Hoa Vân Hải khi bắt gặp những tư tưởng tiến bộ, tinh thần yêu nước, ý thức dân tộc, được nhanh chóng thổi bùng lên thành một cao trào cách mạng. Đó cũng là cơ sở để làng Vân Hải sớm trở thành làng Cộng sản.

Đình Hoa Vân Hải không chỉ là nơi thờ tự thành hoàng làng mà còn là điểm gặp gỡ giao lưu của những nhà tri thức, những thanh niên yêu nước, một địa chỉ để tiếp nhận những tư tưởng tiến bộ và là nơi ghi dấu những chuyển biến lịch sử của các phong trào cách mạng về sau.

Đầu thế kỷ thứ XX, phong trào đòi ân xá cụ Phan Bội Châu, để tang cụ Phan Chu Trinh, những sách báo tiến bộ, những bài thơ ca cách mạng, như những luồng gió mới ảnh hưởng trực tiếp đến làng quê Vân Hải, thức tỉnh thanh niên trong hàng ngũ giáo viên, học sinh và những người thường quan tâm đến thời cuộc. Nhận thấy làng Hoa Vân Hải, nơi có thể phát động và gieo mầm cách mạng, khoảng tháng 10/1925, đồng chí Hà Huy Tập đã về tại đình làng, tổ chức nhiều cuộc diễn thuyết, truyền bá những tư tưởng yêu nước cho tầng lớp thanh niên. Những cuộc diễn thuyết đã gây được ảnh hưởng tốt và thức tỉnh được lòng yêu nước ở tầng lớp văn sĩ trí thức.

Cuối năm 1927, Nguyễn Trí Tư - giáo viên trường Pháp - Việt, thuộc Tổng bộ Tân Việt – Hà Tĩnh được cử ra Nghi Xuân, cùng với đồng chí Ngô Hữu Yêu, Hồ Văn Ninh, Trần Mạnh Táo, Phan Viết Chiểu tổ chức Hội nghị ở đình Hoa Vân Hải. Hội nghị đã thảo luận chương trình hoạt động, củng cố tổ chức cách mạng và quyết định thành lập tổ Tân Việt Nghi Xuân do đồng chí Ngô Hữu Yên làm tổ trưởng. Từ tháng 1/1928 trở đi, đình Hoa Vân Hải trở thành nơi tuyên truyền, kết nạp các thành viên tổ chức Tân Việt của cả vùng Nghi Xuân.

Năm 1929, tổ chức Đông Dương cộng sản Đảng ra đời, phát lời tuyên ngôn, ra truyền đơn và hoạt động mạnh mẽ, đã ảnh hưởng lớn đến tổ chức Tân Việt ở Nghi Xuân. Cuối tháng 6/1929, tại ngôi đình Hoa Vân Hải, tổ chức Tân Việt Nghi Xuân đã nhóm họp đầy đủ các thành viên và tuyên bố chuyển hóa hẳn sang Đông Dương cộng sản Đảng.

Sau khi Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời, Tỉnh ủy Hà Tĩnh đã cử đồng chí Trần Hữu Thiều - Bí thư lâm thời Tỉnh ủy Hà Tĩnh bắt mối với các đồng chí trong Đông Dương cộng sản Đảng huyện Nghi Xuân chuẩn bị cho việc thành lập Đảng bộ lâm thời Đảng cộng sản Nghi Xuân.

Ngày 12/5/1930, tại đình Hoa Vân Hải, dưới sự chỉ đạo trực tiếp của đồng chí Trần Hữu Thiều, đã diễn ra đại hội thành lập Đảng bộ lâm thời huyện Nghi Xuân với sự tham dự của các đồng chí: Ngô Hữu Yên, Hồ Văn Ninh, Phan Viết Chiểu, Trần Mạnh Táo, Nguyễn Thị Kim. Đại hội đã bầu Ban chấp hành lâm thời do đồng chí Phan Viết Chiểu làm bí thư.

Sau khi Huyện ủy lâm thời được thành lập, đình Hoa Vân Hải được chọn làm trụ sở bí mật. Công tác kết nạp Đảng viên mới được xúc tiến mạnh mẽ. Nhiều cuộc họp bí mật của huyện Đảng bộ được tổ chức tại đình. Nhiều đồng chí cán bộ Tỉnh ủy lâm thời Hà Tĩnh và Xứ ủy Trung kỳ đã trực tiếp về đình Hoa Vân Hải để nhóm họp và vận động nhân dân vùng lên đấu tranh.

Tại ngôi đình này, ngày 28/4/1930, Đảng bộ huyện Nghi Xuân đã họp để bàn tổ chức cuộc đấu tranh ngày 1/5/1930, bằng các hình thức treo cờ đỏ ở ngọn núi Cơm - Gia Lách (phía nam Bến Thủy) và rải truyền đơn tại các chợ và nhà bọn hào lý trong làng. Sau phong trào đấu tranh kỷ niệm ngày Quốc tế Lao động 1/5/1930, Huyện ủy Nghi Xuân liên tiếp mở nhiều cuộc họp tại đình Hoa Vân Hải để bàn bạc tổ chức các cuộc đấu tranh có quy mô lớn, mang tính chất liên tổng, liên huyện như cuộc đấu tranh ủng hộ cách mạng tháng Mười Nga, cuộc đấu tranh ủng hộ Quảng Châu Công xã ngày 12/12/1930…

Cơ quan ấn loát của Huyện ủy Nghi Xuân thời gian đầu được đặt tại Gia Lách, xã Xuân An. Để đáp ứng cho việc chỉ đạo và tuyên truyền, Huyện ủy đã nhanh chóng chuyển cơ quan ấn loát về nhà thượng điện của đình. Nhiều bộ hương án, bàn đèn, đồ thờ tự của đình được dùng làm dụng cụ để in ấn truyền đơn, báo chí phục vụ cho các cuộc đấu tranh. Ngoài in truyền đơn, nhiều tài liệu như Chánh cương vắn tắt của Đảng; Nhật ký chìm tàu; Đường cách mạng; Báo Xích Sinh của tỉnh Hà Tĩnh cũng được in tại đình Hoa Vân Hải và đưa xuống các cơ sở vùng bắc Hà Tĩnh.

Từ tháng 12/1930, dưới áp lực của các phong trào cách mạng, chính quyền của địch ở làng Hoa Vân Hải hầu như tan vỡ. Nhân dân dưới sự chỉ đạo của Huyện ủy, Tỉnh ủy đã đứng lên đánh tan bộ máy của địch, lập chính quyền Xô viết. Đây là chính quyền Xô viết công nông đầu tiên được thành lập ở huyện Nghi Xuân. Đình Hoa Vân Hải được nhân dân chọn làm trụ sở làm việc của chính quyền Xô viết. Tại đình làng, nhân dân đã tổ chức lấy thóc của bọn hào lý, nhà giàu chia cho dân nghèo, mở lớp học chữ quốc ngữ. Các sinh hoạt văn hóa như hát ca trù, cưới xin được tổ chức và giao lưu tại đây.

Đình làng Hoa Vân Hải cũng là nơi ra đời các tổ chức Nông hội, Thanh niên, Phụ nữ, Đồng tử quân. Trong thời kỳ Xô viết Nghệ Tĩnh, đình làng Hoa Vân Hải đã trở thành trung tâm đầu não của huyện Đảng bộ Nghi Xuân, đã chứng kiến nhiều cuộc họp và nơi xuất phát của các cuộc đấu tranh vùng Nghi Xuân.

Không chỉ là nơi hội họp, thành lập Đảng bộ lâm thời Huyện Nghi Xuân, nơi làm việc của chính quyền Xô viết, Đình Hoa Vân Hải còn là trụ sở rút lui của xứ ủy Trung kỳ năm 1931 - 1932. Khi phong trào Xô viết Nghệ Tĩnh bị thực dân Pháp thực hiện chính sách khủng bố, đốt sạch, phá sạch, hòng dìm phong trào trong biển máu, Xứ ủy Trung kỳ đã chọn đình Hoa Vân Hải làm nơi tạm lánh, nhằm bảo toàn lực lượng. Đình làng là địa điểm để giữ mối liên lạc, là chỗ gặp gỡ để trao đổi những thông tin cần thiết. Các đồng chí lãnh đạo của Xứ uỷ Trung Kỳ như Nguyễn Phong Sắc, Lê Mao, Lê Viết Thuật, Nguyễn Đức Cảnh, Nguyễn Duy Trinh đã đóng giả thường dân vượt sông Lam về làng Hoa Vân Hải tạm lánh, tránh sự truy lùng của kẻ thù. Đình Hoa Vân Hải lúc này trở thành điểm liên lạc, điểm hẹn, trung tâm chỉ đạo của Xứ Trung Kỳ trong thời kỳ cuối phong trào Xô viết Nghệ Tĩnh.

Sau khi phong trào Xô viết Nghệ Tĩnh bị nhấn chìm trong biển máu, làng Hoa Vân Hải được mệnh danh là làng Đỏ (làng cộng sản). Thực dân Pháp và bọn phong kiến cũng tập trung lực lượng khủng bố, xóa sổ bằng được làng Hoa Vân Hải. Chúng tổ chức mạng lưới mật thám, lùng bắt tra khảo, bắn giết những người cộng sản. Nhiều cán bộ của Xứ uỷ Trung kỳ, Tỉnh uỷ Hà Tĩnh, Đảng bộ Nghi Xuân, đang trực tiếp hoạt động tại làng Hoa Vân Hải, hoặc dưới chân núi Hồng Lĩnh đều bị kẻ thù vây ráp truy đuổi.

Đình làng Hoa Vân Hải và khu đất bãi rộng trước đình trở thành nơi giam cầm xét hỏi, tra tấn hành quyết của thực dân phong kiến đối với những người cộng sản, trong đó có tấm gương của đồng chí Phan Viết Biểu – cán bộ Tỉnh ủy Hà Tĩnh được biệt phái về công tác tại Hoa Vân Hải. Đồng chí đã bị bọn mật thám theo dõi và truy bắt, chúng đã dùng mọi biện pháp tra tấn dã man, bắt nằm giữa sân đình, căng mắt để nhìn ánh nắng mặt trời mùa hè. Sau hai ngày không lấy được lời khai, chúng đã treo đồng chí lên ngọn cây. Ba ngày sau, chúng bắt mọi người trong làng Hoa Vân Hải ra chứng kiến việc hành quyết Phan Viết Biểu trước cổng đình làng.

Mặc dù bị đàn áp, khủng bố dã man, nhưng sự đoàn kết giữa đảng và nhân dân càng thêm gắn bó. Quần chúng nhân dân Hoa Vân Hải vẫn một lòng đùm bọc che chở, bảo vệ cán bộ, bảo vệ cơ sở cách mạng. Tất cả các gia đình nhân dân thuộc làng Hoa Vân Hải đều có người bị bắt, bị tra tấn hoặc bị đốt phá nhà cửa, nhiều gia đình có người bị đày đi biệt xứ như Trần Văn Hoành, Phan Năm Tuyết, Trần Đình Vượng, nhưng những người ở nhà vẫn một mực trung thành với Đảng, che giấu nuôi nấng, tìm cách tiếp tế cho cán bộ.

Năm 1932, Đình Hoa Vân Hải - nơi chứng kiến nhiều sự kiện lịch sử tiêu biểu, bị thực dân Pháp và bọn phong kiến đổ dầu đốt cháy chỉ còn lại nhà hậu cung phía sau, nơi Xứ ủy Trung kỳ đã từng đặt cơ quan ấn loát và hoạt động bí mật của thời kỳ Xô viết Nghệ Tĩnh.

Ngày 9/3/1966, Thủ tướng Chính phủ nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam - Phạm Văn Đồng đã phong tặng bằng có công với nước cho nhân dân làng Hoa Vân Hải vì thành tích bảo vệ Đảng, bảo vệ thành quả cách mạng trong phong trào Xô viết Nghệ Tĩnh. Hiện nay, Bằng đang được nhân dân trân trọng đặt tại ngôi đình Hoa Vân Hải.

Với những giá trị tiêu biểu vốn có, năm 2001, Đình Hoa Vân Hải đã được Bộ Văn hóa Thông tin (nay là Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch) công nhận là di tích lịch sử văn hóa cấp Quốc gia.