Cao trào Xô Viết Nghệ Tĩnh

Điều kiện trực tiếp nổ ra phong trào Xô Viết Nghệ Tĩnh

(1) - Phong trào yêu nước của nhân dân Nghệ Tĩnh từ những năm cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX

Tiêu biểu cho phong trào Văn Thân - Cần Vương chống Pháp cuối thế kỷ XIX là cuộc khởi nghĩa Hương Khê do Phan Đình Phùng lãnh đạo kéo dài hơn 10 năm (1885 – 1896), hoạt động trên địa bàn rộng lớn từ Thanh Hoá vào Quảng Bình.

Năm 1905, cả nước ta lại bùng lên phong trào Đông Du do nhà chí sỹ yêu nước Phan Bội Châu, quê làng Đan Nhiệm, tổng Xuân Liễu, Nam Đàn, Nghệ An khởi xướng. Theo tiếng gọi của Phan Bội Châu, nhiều thanh niên yêu nước Nghệ Tĩnh đã xuất dương sang Xiêm (Thái Lan) hoạt động. Tiêu biểu như: Linh mục Đậu Quang Lĩnh- một giáo dân kính Chúa yêu nước, Tú tài Đặng Thúc Hứa lập ra “Trại Cày” - nơi đào tạo những thanh niên yêu nước. Năm 1908, phong trào chống thuế ở Trung Kỳ nổ ra, nhiều người tham gia phong trào bị thực dân Pháp bắt giam…

Có thể thấy, phong trào yêu nước của nhân dân Nghệ Tĩnh giai đoạn này diễn ra liên tục và mạnh mẽ, nhưng thiếu đường lối lãnh đạo đúng đắn nên bị thực dân Pháp đàn áp trong biển máu. Dù vậy, Nghệ Tĩnh vẫn là mảnh đất màu mỡ cho chủ nghĩa Mác – Lênin nảy mầm nhanh và phát triển mạnh sau này.

Điều kiện trực tiếp nổ ra phong trào Xô Viết Nghệ Tĩnh

(2) - Chính sách bóc lột của thực dân Pháp và sự ra đời của đội ngũ công nhân Nghệ Tĩnh

Thực dân Pháp vào Nghệ Tĩnh đã nhanh chóng câu kết với quan lại phong kiến Nam Triều thi hành chính sách bóc lột người dân Nghệ Tĩnh bằng hàng trăm thứ thuế: thuế muối, thuế chợ, thuế đò, đặc biệt là thuế thân đã đẩy nhân dân vào cảnh lầm than, cơ cực. Cuộc sống của địa chủ và nông dân thể hiện rõ sự đối lập hoàn toàn, đó cũng là mâu thuẫn cơ bản lúc bấy giờ.

Từ năm 1900, thực dân Pháp đã xây dựng hàng loạt các nhà máy ở khu vực Bến Thủy như: nhà máy gỗ Vinh (1900), nhà máy Diêm (1904), nhà máy sửa chữa xe lửa Trường Thi (1908)… phụ nữ và trẻ em dưới 15 tuổi cũng phải làm việc mỗi ngày từ 12-17 tiếng mà cơm vẫn không đủ ăn, áo không đủ mặc.

Bên cạnh việc xây dựng các nhà máy thực dân Pháp còn ra sức cướp đất lập đồn điền trồng chè, cà phê, cao su ở miền Tây Nghệ Tĩnh. Những chính sách khai thác và bóc lột trên của thực dân Pháp đã tạo nên ở Nghệ Tĩnh một đội ngũ công nhân đông đảo. Tính đến năm 1929, có khoảng 5.000 công nhân sống tập trung tại Vinh – Bến Thủy và hàng vạn công nhân trong các đồn điền. Đây là lực lượng nòng cốt, tiên phong của phong trào cách mạng sau này.

Điều kiện trực tiếp nổ ra phong trào Xô Viết Nghệ Tĩnh

(3) - Sự truyền bá chủ nghĩa Mác – Lê Nin thông qua hoạt động của lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc và những học trò xuất sắc

Ngày 5/6/1911, Nguyễn Tất Thành rời bến Cảng Nhà Rồng ra đi tìm đường cứu nước. Đến tháng 7/1920, Nguyễn Ái Quốc tìm được luận cương của Lê nin trên tờ báo “Nhân Đạo”. Tháng 12/1920, Nguyễn Ái Quốc tham dự Đại hội tại Tours, tại đây Người đã bỏ phiếu tán thành Quốc tế III và tham gia sáng lập Đảng Cộng sản Pháp.

Cuối năm 1924, Nguyễn Ái Quốc đến Quảng Châu, Trung Quốc. Tại đây trên cơ sở tổ chức Tâm Tâm xã, tháng 6/1925, Người sáng lập tổ chức Việt Nam Thanh Niên cách mạng đồng chí hội, tiêu biểu gồm các đồng chí: Hồ Tùng Mậu, Lê Hồng Sơn, Lê Hồng Phong, Trương Vân Lĩnh... Tại ngôi nhà số 13 đường Văn Minh, Quảng Châu, lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc mở lớp dạy lý luận cho các hội viên của tổ chức Thanh Niên. Những bài giảng của người được in thành cuốn sách Đường Kách Mệnh, sau này bí mật chuyển về nước để kịp thời truyền bá chủ nghĩa Mác - Lênin. Nhiều đồng chí sau đó được cử sang học tiếp tại trường Đại học Phương Đông, Liên Xô như Lê Hồng Phong, Hồ Tùng Mậu, Phùng Chí Kiên...

Các đồng chí sau khi được Nguyễn Ái Quốc đào tạo, trở về nươc đều là những chiến sỹ cộng sản xuất sắc nhất, là những hạt giống đỏ của cách mạng Việt Nam. Có nhiều đồng chí quê ở Nghệ Tĩnh giữ những chức vụ quan trọng của Đảng như: Đồng chí Trần Phú quê ở Đức Thọ (Hà Tĩnh) - Tổng bí thư đầu tiên của Đảng năm 1930-1931, đồng chí Lê Hồng Phong quê ở Hưng Nguyên (Nghệ An) Tổng Bí thư của Đảng từ năm 1935-1936, đồng chí Hà Huy Tập, Tổng Bí thư của Đảng từ năm 1936-1938, đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai - Bí thư thành uỷ Sài Gòn Chợ Lớn năm 1937…

Bằng những hoạt động tài tình của lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc và những học trò xuất sắc của Người, chủ nghĩa Mác Lênin đã được truyền bá sâu rộng trên khắp đất nước Việt Nam nói chung và mảnh đất Nghệ Tĩnh nói riêng. Chính vì vậy, từ năm 1925, ở Nghệ Tĩnh đã diễn ra nhiều cuộc vận động tiến bộ, làm cơ sở cho sự hình thành các tỉnh đảng bộ ở 2 tỉnh Nghệ An và Hà Tĩnh sau này.

Vận động và thành lập các tỉnh đảng bộ Nghệ Tĩnh

Trước ngày 3/2/1930, nếu như trên cả nước xuất hiện 3 tổ chức Cộng sản: Đông Dương Cộng Sản Đảng, An Nam Cộng Sản Đảng, Đông Dương Cộng Sản Liên Đoàn thì ở Nghệ Tĩnh cũng tồn tại 3 tổ chức: Kỳ bộ Trung Kỳ Đông Dương Cộng sản Đảng, Đông Dương Cộng sản Liên Đoàn và Chi bộ của tổ chức Thanh Niên. Trong đó, Đông Dương Cộng sản Đảng đóng vai trò tích cực và có ảnh hưởng sâu rộng nhất bởi Tuyên ngôn của tổ chức này đã đề ra được những khẩu hiệu thiết thực: “Công - nông liên hiệp lại, vô sản giai cấp đi đầu…”.

Ngay sau khi Đảng Cộng Sản Việt Nam ra đời, tháng 3/1930, Xứ ủy Trung Kỳ cũng được thành lập do đồng chí Nguyễn Phong Sắc làm bí thư.

Dưới ánh sáng nghị quyết của xứ ủy, 3 Tỉnh ủy Nghệ Tĩnh lần lượt ra đời: Tỉnh ủy Vinh - Bến Thủy ra đời vào tháng 3/1930 tại nhà đồng chí Hoàng Trọng Trì ở Hưng Lộc do đồng chí Lê Mao làm bí thư.

Tháng 10/1930 Tỉnh ủy Nghệ An ra đời tại nhà đồng chí Nguyễn Đình Kình ở Thanh Chương do đồng chí Nguyễn Tiềm làm bí thư.

Tháng 9/1930 Tỉnh ủy Hà Tĩnh ra đời tại nhà đồng chí Mai Kính ở Thạch Hà - Hà Tĩnh do đồng chí Nguyễn Châu làm bí thư.

Chỉ trong một thời gian ngắn, các cơ sở Đảng đã được kiện toàn từ cấp tỉnh tới cấp cơ sở. Tính đến cuối năm 1930, ở Nghệ Tĩnh đã có 368 chi bộ Đảng với hàng ngàn đảng viên. Cùng với tổ chức Đảng là các tổ chức quần chúng như: nông hội đỏ, tự vệ đỏ, đoàn thanh niên, phụ nữ... Những con số này mang một sức sống mãnh liệt, một niềm hy vọng lớn mà Đảng đã đem lại cho quần chúng nhân dân Nghệ Tĩnh. Dưới sự lãnh đạo của Đảng, nhân dân Nghệ Tĩnh đã đứng lên làm một cuộc cách mạng long trời lở đất.

Khái quát diễn biến phong trào Xô Viết Nghệ Tĩnh

Nghệ Tĩnh là mảnh đất địa linh nhân kiệt, có vị trí địa lý chiến lược: phía Bắc giáp Thanh Hóa, phía Nam giáp Quảng Bình, phía Đông giáp biển Đông còn phía Tây là dãy Trường Sơn hùng vỹ. Ngay sau khi Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời, ở Nghệ Tĩnh, Xứ ủy Trung Kỳ (cơ quan lãnh đạo cao nhất của Đảng trong toàn Xứ) cũng được thành lập vào tháng 3/1930. Dưới ánh sáng nghị quyết của Xứ Ủy Trung Kỳ, các tỉnh Đảng bộ hai tỉnh Nghệ An, Hà Tĩnh cũng lần lượt ra đời và lãnh đạo quần chúng nhân dân đấu tranh, góp phần làm cho phong trào Xô Viết Nghệ Tĩnh nổ ra mạnh mẽ.

Phong trào Xô Viết Nghệ Tĩnh được mở đầu là cuộc đấu tranh của công – nông Vinh – Bến Thủy, ngày 1/5/1930. Ngày 1/8/1930, tại Can Lộc đã nổ ra cuộc biểu tình rầm rộ của nông dân. Ngày 30/8/1930, nhân dân Nam Đàn biểu tình, mở ra thời kỳ đấu tranh có vũ trang.

Đỉnh cao của phong trào Xô Viết Nghệ Tĩnh được đánh dấu bằng cuộc đấu tranh có vũ trang của nhân dân các huyện: Thanh Chương (1/9), Can Lộc, Thạch Hà, Cẩm Xuyên ngày 7 và 8/9; Anh Sơn, Nghi Lộc, Kỳ Anh ngày 8, 9 và 10/9. Ngày 12/9/1930 đã nổ ra cuộc biểu tình lịch sử ở Thái Lão, Hưng Nguyên. Cuộc đấu tranh này là bài ca bất hủ, ca ngợi về những người con Xô Viết đã hy sinh quên mình vì quê hương.

Sau ngày 12/9, làn sóng cách mạng đã phát triển ở Diễn Châu, Yên Thành, Quỳnh Lưu. Từ miền xuôi, phong trào lan lên miền núi. Cuộc đấu tranh của đồng bào các dân tộc ở Môn Sơn – Con Cuông ngày 9/8/1931 đã trở thành điểm sáng ở vùng cao Nghệ Tĩnh.

Trước sức mạnh vô bờ bến của quần chúng cách mạng, bộ máy hào lý ở các thôn xóm bị tan rã, các BCH Nông hội đỏ đứng ra làm chủ. Thực chất đó là Chính quyền Xô Viết. Võ Liệt, Nguyệt Bổng (Thanh Chương), Hữu Biệt (Nam Đàn), Phù Việt (Thạch Hà), Thịnh Quả (Đức Thọ)… là những làng Đỏ mà tên tuổi còn chói ngời trong sử sách.

Cuộc biểu tình của công-nông Vinh – Bến Thuỷ

Phong trào Xô Viết Nghệ Tĩnh được mở đầu bằng cuộc biểu tình của hơn 1.200 công nông Vinh – Bến Thủy trong ngày 1/5/1930 nhân kỷ niệm ngày Quốc tế Lao động. Dưới sự lãnh đạo của các đồng chí Lê Mao, Hoàng Trọng Trì, Nguyễn Lợi, Nguyễn Phúc, nông dân các vùng ngoại ô thuộc 2 huyện Hưng Nguyên và Nghi Lộc đã tập trung tại Đình làng Trung ở Hưng Dũng, sau đó kéo vào thành phố Vinh, phối hợp với công nhân trong các nhà máy hô vang các khẩu hiệu tăng lương, bớt giờ làm, giảm sưu, hoãn thuế. Trước khí thế đấu tranh của quần chúng, thực dân Pháp đã cho lính bắn vào đoàn biểu tình làm 7 người chết, 18 người bị thương và 98 người bị bắt giam.

Cột đèn ngã ba Bến Thủy là nơi chứng kiến sự hy sinh của tự vệ đỏ Trần Cảnh Bình - người đã dũng cảm đứng lên treo cờ Đảng trong ngày 1/5.

Cuộc đấu tranh 1/5 có ý nghĩa hết sức to lớn: “lần đầu tiên trong lịch sử cách mạng xứ ta công nông binh bắt tay nhau giữa trận tiền”.

Họa sĩ Trần Văn Lắm đã xây dựng và phác thảo bức tượng công nông binh, biểu tượng cho tinh thần đoàn kết dân tộc dưới sự lãnh đạo của Đảng. Ngày nay, tượng đài công nông đã được xây dựng tại Ngã ba Bến Thủy, nơi xảy ra cuộc đụng độ giữa ta và địch vào sáng 1/5/1930.

Cuộc đấu tranh của nhân dân Can Lộc – Hà Tĩnh

Từ Nghệ An phong trào lan sang Hà Tĩnh, ngày 1/8/1930 dưới sự lãnh đạo trực tiếp của các đồng chí Nguyễn Bát, Hoàng Khoái Lạc, hơn 500 nông dân Can Lộc, Hà Tĩnh đã tập trung tại Truông Gió, Hồng Lộc kéo lên huyện đường đưa yêu sách đòi giảm sưu hoãn thuế, rải truyền đơn hô vang khẩu hiệu ủng hộ Xô Nga... Trước sức mạnh của quần chúng, tri huyện Trần Mạnh Đàn đã phải ra tận cầu Nghèn để đón đoàn biểu tình. Bị bao vây tứ phía, hắn run sợ khúm núm, cúi đầu chấp nhận bản yêu sách của nhân dân và hứa đệ trình lên cấp trên giải quyết.

“Bài ca cách mạng” của đồng chí Đặng Chánh Kỷ thể hiện khí thế và tinh thần đấu tranh quả cảm của nhân dân Nghệ Tĩnh trong phong trào Xô Viết:

“Kìa Bến Thủy đứng đầu dậy trước

Nọ Thanh Chương tiếp bước đứng lên

Nam Đàn, Nghi Lộc, Hưng Nguyên

Anh Sơn, Hà Tĩnh một phen dậy rồi”

Thắng lợi của nhân dân Can Lộc đã chấm dứt thời kỳ đấu tranh chính trị chuyển sang thời kỳ đấu tranh vũ trang.

Mở đầu cho thời kỳ đấu tranh vũ trang là cuộc biểu tình của 3.000 nông dân Nam Đàn dưới sự lãnh đạo của các đồng chí Nguyễn Sinh Diên, Đặng Chánh Kỷ, buộc tri huyện Lê Khắc Tưởng ký tên, đóng dấu vào lá cờ có ghi bản yêu sách của nhân dân với lời cam kết rằng: Nam Đàn tri huyện huyện quan, tự tư dĩ hậu, bất đắc nhũng nhiễu nhân dân (nghĩa là: Tri huyện Nam Đàn từ nay về sau ko được nhũng nhiễu nhân dân nữa).

Biểu tình, phá huyện đường ở Thanh Chương, ra đời chính quyền Xô Viết đầu tiên ở Nghệ Tĩnh

Phong trào tiếp tục phát triển mạnh mẽ, ngày 1/9/1930, dưới sự lãnh đạo của các đồng chí Trần Hữu Doánh, Nguyễn Như Kỷ, Nguyên Lâm Yên, hơn 2 vạn nhân dân Thanh Chương trong 5 tổng đã vượt sông Lam sang vây phá huyện đường, phá nhà lao, giải thoát tù chính trị, thiêu hủy giấy tờ sổ sách. Tri huyện Phan Sĩ Bàng và nha lại, lính tráng bỏ công đường chạy tháo thân. Báo Công luận Pháp đã đưa tin: “vụ đánh phá huyện đường Thanh Chương, quần chúng cách mạng tổ chức có kỷ cương, có binh luật...”

Trong sự kiện này, tự vệ tổng Bích Hào đã chế tạo 14 quả mìn chai (đập vỡ mảnh chai trộn với thuốc súng, bỏ vào ống tre và buộc kỹ, khi có địch đến, châm ngòi nổ và ném vào địch, tuy ko gây tử vong nhưng có tính sát thương rất cao) dùng phá đồn địch, uy hiếp kẻ thù, ném vào đồn Cồn Đèn 2 quả làm 5 tên lính bị thương.

Sau khi phá hủy huyện đường, quần chúng tỏa về các làng, xã trừng tị bọn Việt gian tay sai độc ác. Cuộc biểu tình ngày 1/9/1930 là mốc mở đầu cho sự ra đời của chính quyền Xô Viết Nghệ Tĩnh.

Từ Nghệ An phong trào lan sang các huyện ở Hà Tĩnh, trong các ngày 7, 8 và 9/9/1930, hàng nghìn nhân dân Can Lộc, Thạch Hà, Cẩm Xuyên kéo lên huyện đường đưa yêu sách.

Cuộc biểu tình lịch sử Thái Lão – Hưng Nguyên – đỉnh cao của phong trào Xô Viết Nghệ Tĩnh

Ngày 12/9/1930 đã nổ ra cuộc biểu tình lịch sử Thái Lão – Hưng Nguyên dưới sự lãnh đạo của đồng chí Lê Doãn Sửu – cán bộ Tỉnh ủy. Ba giờ sáng, đồng chí Nguyễn Ngọc Ngoạn phát hồi trống lệnh từ đình làng Xuân Hòa, Hưng Long. 8.000 nông dân của 2 huyện Nam Đàn và Hưng Nguyên đã mang theo giáo mác, gậy gộc, chĩa 3 răng kéo về phủ ủy Hưng Nguyên đấu tranh. Hoảng sợ trước khí thế đấu tranh như vũ bão của quần chúng, thực dân Pháp cho máy bay ném bom 2 lần cả sáng và chiều vào đoàn biểu tình, làm 217 người chết, 125 người bị thương.

Báo Công Luận của địch đã đưa tin: “Nếu máy bay không ném trái phá trước 20 phút đồng hồ thì dân biểu tình chiếm cứ được xứ Vinh”.

Máu của các chiến sỹ Xô Viết hy sinh trong ngày 12/9 đã góp phần tô thắm lá cờ cách mạng của Đảng ta. Ngày 12/9/1930 mãi mãi đi vào lịch sử cách mạng của nước ta như một bản anh hùng ca bất hủ, đồng thời là bản cáo trạng đanh thép tố cáo tội ác của kẻ thù.

Cuộc đấu tranh của đồng bào các dân tộc ở Môn Sơn – Con Cuông

Phong trào từ miền xuôi lan lên các huyện miền núi, tháng 4/1931, tại nhà đồng chí Vi Văn Khang, Chi bộ Đảng Môn Sơn được thành lập, gồm 6 đồng chí do đồng chí Vi Văn Khang làm Bí thư. Ngày 9/8/1931, Chi bộ đã lãnh đạo 300 đồng bào dân tộc tập trung mít tinh tại cây đa Cồn Chùa; đấu tranh với địa chủ, tịch thu lúa, tiền bạc, nén chia cho các gia đình nghèo.

Như vậy, chỉ trong vòng hơn 1 năm, phong trào đấu tranh của công nông hai tỉnh Nghệ An và Hà Tĩnh đã phát triển lên đến đỉnh cao. Chính quyền địch ở các thôn xã tan rã. Các BCH Nông hội đỏ hay còn gọi là Xã bộ nông đã đứng ra quản lý xã, thôn. Tuy tồn tại trong một thời gian ngắn, từ tháng 9/1930 đến tháng 4, 5/1931 nhưng chính quyền Xô viết đã đem lại nhiều quyền lợi cho nhân dân.