Tác phẩm 'Xô Viết Nghệ Tĩnh' - Trường ca bằng sơn mài về sức mạnh của quần chúng

Bức tranh sơn mài “Xô Viết Nghệ Tĩnh” là một tuyệt phẩm như thế. Nó không chỉ là một bức tranh, mà là một bản trường ca đầy sức sống, được viết nên bằng màu sắc và hình khối, ca ngợi sức mạnh của quần chúng và tinh thần cách mạng quật cường.

Dòng chảy lịch sử và ngọn nguồn cảm hứng

Năm 1930-1931, ngọn lửa cách mạng bùng lên dữ dội tại hai tỉnh Nghệ An và Hà Tĩnh, nơi lần đầu tiên chính quyền Xô Viết của công nông được hình thành. Mặc dù bị đàn áp tàn khốc, phong trào này đã trở thành một biểu tượng, một mạch nguồn bất diệt, thúc đẩy toàn bộ phong trào cách mạng Việt Nam tiến lên, và cuối cùng dẫn đến thắng lợi vẻ vang của Cách mạng Tháng Tám 1945.

Hiểu rõ giá trị lịch sử to lớn ấy, năm 1957, nhân kỷ niệm 40 năm Cách mạng Tháng Mười Nga, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã trực tiếp giao nhiệm vụ cho Hội Mỹ thuật Việt Nam sáng tác một bức tranh lớn về phong trào Xô Viết Nghệ Tĩnh. Người không chỉ duyệt phác thảo mà còn thống nhất sử dụng chất liệu sơn mài truyền thống, một sự lựa chọn tinh tế, biến tác phẩm thành sự giao hòa tuyệt vời giữa lịch sử dân tộc và tinh hoa mỹ thuật Việt Nam.

Để thực hiện nhiệm vụ lịch sử này, sáu họa sĩ tài năng, những "chiến sĩ trên mặt trận văn hóa" theo lời Bác Hồ căn dặn, đã cùng chung tay sáng tác: Nguyễn Đức Nùng, Nguyễn Văn Tỵ, Phạm Văn Đôn, Nguyễn Sỹ Ngọc, Trần Đình Thọ, và Huỳnh Văn Thuận. Họ đều là những họa sĩ tốt nghiệp Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương, đã gắn bó cuộc đời sáng tác của mình với sự nghiệp cách mạng.

Để có thể tái hiện một cách chân thực và sống động nhất, nhóm họa sĩ đã về tận Nam Đàn, Nghệ An - nơi từng là "địa chỉ đỏ" của phong trào Xô Viết. Hàng trăm ký họa về dáng người, phục trang, không gian, kiến trúc… được chắt lọc, nghiên cứu kỹ lưỡng. Từ đó, một bố cục hoành tráng với hàng trăm nhân vật đã được dựng lên, tất cả cùng chuyển động về một hướng duy nhất: tiến lên phía trước. Bố cục này đã tạo nên một khí thế sục sôi, ngùn ngụt lửa đấu tranh, khiến người xem như cảm nhận được nhịp đập mãnh liệt của lịch sử.

Lời đề tựa của Bác và giá trị lịch sử vĩnh cửu

Ngày 3 tháng 2 năm 1964, tại Phủ Chủ tịch, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã ký lời đề tựa cho Bảo tàng Xô Viết Nghệ Tĩnh, khẳng định: “Xô-viết Nghệ Tĩnh là chính quyền cách mạng đầu tiên của công nông… truyền thống oanh liệt của Xô-viết Nghệ Tĩnh đã thúc đẩy phong trào cách mạng trong cả nước tiến lên và đưa đến cách mạng Tháng Tám thành công rực rỡ…”.

Lời đề tựa của Bác không chỉ là sự ghi nhận mà còn là kim chỉ nam, khẳng định vai trò và ý nghĩa to lớn của phong trào. Tác phẩm “Xô Viết Nghệ Tĩnh” ra đời trong bối cảnh lịch sử đó, mang trên mình sứ mệnh tái hiện và truyền tải những giá trị lịch sử sâu sắc:

Sự chỉ đạo trực tiếp của Bác Hồ: Bức tranh được Bác giao nhiệm vụ và duyệt phác thảo, cho thấy tầm quan trọng của nó trong bối cảnh chính trị và văn hóa của đất nước.

Tiên phong trong dòng tranh cách mạng: Từ thành công của tác phẩm này, một loại hình tranh lịch sử cách mạng độc đáo của Việt Nam đã được xác lập. Khác với nhiều nước, dòng tranh này không tập trung vào một cá nhân anh hùng mà lấy quần chúng nhân dân làm chủ thể, nhấn mạnh sức mạnh của sự đoàn kết và tinh thần tập thể.

Tính chân thực lịch sử: Bức tranh không chỉ là sự tưởng tượng mà còn dựa trên tư liệu lịch sử xác thực, từ cảnh quan huyện Nam Đàn, chi tiết quan huyện ký biên bản giải phóng tù nhân, cho đến những băng rôn với các khẩu hiệu lịch sử.

Để tạo nên một tác phẩm có chiều sâu, nhóm họa sĩ đã lao động nghệ thuật một cách nghiêm túc và bền bỉ. Hàng trăm bản ký họa và phác thảo đã được thực hiện, nghiên cứu từng dáng người, từng biểu cảm, từng trang phục. Họ không chỉ tái hiện mà còn "dùng sức tưởng tượng rất nhiều để xây dựng nhân vật", như lời họa sĩ Nguyễn Văn Tỵ đã ghi lại.

Bố cục của bức tranh là một kiệt tác, với hàng trăm nhân vật đan xen nhau, nhưng không hề rối rắm. Mỗi cánh tay giơ lên, mỗi ánh mắt nhìn đều hướng về phía trước, tạo nên một dòng chảy chuyển động mạnh mẽ, đồng nhất. Đây là kết quả của sự sắp xếp tài tình, nơi mỗi chi tiết đều có sự liên kết chặt chẽ với bối cảnh kiến trúc và đặc trưng lịch sử.

Một trong những chi tiết đắt giá nhất là hình ảnh chiếc trống được đặt ngay tiền cảnh. Tiếng trống Xô Viết năm xưa không chỉ là hiệu lệnh tập hợp mà còn là "linh hồn" của phong trào đấu tranh, được tái hiện như một biểu tượng văn hóa và lịch sử. Tiếng trống ấy, giờ đây, không chỉ vang vọng trong ký ức mà còn sống động trong tác phẩm, truyền cảm hứng và niềm tự hào cho người xem.

“Xô Viết Nghệ Tĩnh” không chỉ là một bức tranh, mà là một di sản nghệ thuật – lịch sử. Nó ghi lại trang sử bi tráng của dân tộc, đồng thời minh chứng cho vai trò của mỹ thuật trong sự nghiệp cách mạng. Hai phiên bản của tác phẩm vẫn được trưng bày trang trọng tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam (Hà Nội) và Bảo tàng Xô Viết Nghệ Tĩnh (Nghệ An), trở thành cầu nối giữa quá khứ và hiện tại.

Đặc biệt, năm 2025 là một dấu mốc đặc biệt, khi cả nước sẽ cùng hướng về Nghệ An với những sự kiện trọng đại Kỷ niệm 995 năm danh xưng Nghệ An, và 95 năm Xô Viết Nghệ Tĩnh. Những sự kiện này càng làm nổi bật hơn giá trị lịch sử, văn hóa của phong trào Xô Viết, và một lần nữa khẳng định vị thế của bức tranh trong trái tim người Việt.

Mỗi khi đứng trước tác phẩm, người xem không chỉ chiêm ngưỡng một bức tranh tầm vóc, mà còn cảm nhận được sức mạnh của quần chúng, ngọn lửa đấu tranh bất diệt, và niềm tự hào về truyền thống Xô Viết Nghệ Tĩnh – ngọn cờ đầu của phong trào cách mạng Việt Nam trong thế kỷ XX. Bức tranh không chỉ kể chuyện của quá khứ, mà còn truyền cảm hứng cho hiện tại và tương lai, nhắc nhở chúng ta về giá trị của tự do, độc lập và sức mạnh vĩ đại của tinh thần đoàn kết.