Giáo dục là nền móng để làm chủ trí tuệ nhân tạo?

Cú hích công nghệ và sức nóng toàn cầu

Tháng 11/2022, ChatGPT xuất hiện và chỉ mất vài tuần để đạt 100 triệu người dùng - tốc độ lan tỏa kỷ lục chưa từng thấy trong lịch sử Internet. Đến cuối năm 2023, theo bộ theo dõi AI Incident Monitor của OECD, số vụ việc AI được báo chí quốc tế ghi nhận đã tăng vọt 1.278% so với năm trước, trùng khớp với làn sóng bùng nổ của các mô hình tạo sinh. Từ sáng tạo nội dung, lập trình, chăm sóc sức khỏe đến hành chính công, AI lặng lẽ tái định nghĩa vai trò con người: những công việc lặp lại dần được tự động hóa, trong khi kỹ năng giám sát, sáng tạo và phối hợp với máy được đòi hỏi ngày càng cao.

Sự bùng nổ ấy buộc các tổ chức quốc tế khẩn trương định hình “luật chơi”. Ngày 07/9/2023, UNESCO công bố hướng dẫn toàn cầu đầu tiên về AI tạo sinh trong giáo dục với thông điệp rõ ràng: công nghệ phải được đặt trong khuôn khổ nhân‑bản và tôn trọng quyền con người, thay vì chạy theo hiệu suất thuần túy. Chưa đầy 6 tháng sau, ngày 13/3/2024, Nghị viện châu Âu chính thức thông qua AI Act – bộ luật ràng buộc pháp lý đầu tiên trên thế giới đối với trí tuệ nhân tạo, xếp giáo dục, y tế và tuyển dụng vào nhóm “rủi ro cao” và yêu cầu mọi hệ thống phải minh bạch, có giám sát con người ở từng khâu. Những mốc thời gian này cho thấy: không biết dùng AI đã trở thành bất lợi mới khi cạnh tranh trong kỷ nguyên số.

Khi xã hội chạm mặt AI: 3 nút thắt lớn

Dù tiềm năng là không thể phủ nhận, AI mang theo nhiều thách thức đan cài. Thứ nhất, khoảng cách hiểu biết và kỹ năng số khiến không ít người coi AI như “hộp đen thần kỳ”. Khi không thể đặt câu hỏi đúng hay kiểm chứng nguồn dữ liệu, người dùng dễ chấp nhận mọi kết quả do máy sinh ra, góp phần lan truyền sai lệch.

Thứ hai, nền tảng dữ liệu khổng lồ mà AI hấp thụ chứa sẵn vô số định kiến lịch sử. Nếu thiếu năng lực đạo đức và pháp lý, chúng ta sẽ đối mặt với vi phạm bản quyền, xâm phạm quyền riêng tư hoặc thao túng cảm xúc quy mô lớn – những rủi ro mà AI Act đã cảnh báo.

Cuối cùng, cấu trúc việc làm đang biến đổi. AI loại bỏ nhu cầu về nhiều vị trí lặp lại, đồng thời sinh ra nghề mới như kỹ sư gợi ý (prompt engineer), kiểm định mô hình hay giám sát đạo đức. Khoảng trống kỹ năng sẽ phình to nếu hệ thống giáo dục không chuyển mình kịp thời.

Giáo dục là "chìa khóa"

Điểm chung của ba nút thắt vừa nêu là nhu cầu về năng lực AI toàn dân (AI literacy). UNESCO khuyến nghị mỗi chương trình đào tạo, từ phổ thông đến đại học, phải dạy người học “cách AI học”, ý thức về quyền dữ liệu cũng như phương pháp sử dụng công cụ một cách an toàn và nhân văn. Gần đây, OECD công bố kế hoạch đưa đánh giá “Hiểu biết Truyền thông và AI” (MAIL) vào vòng khảo sát PISA 2029; điều này hứa hẹn tạo ra chuẩn mực toàn cầu về mức độ làm chủ AI của học sinh 15 tuổi.

Trong bức tranh đó, giáo dục giữ vai trò 3 tầng. Ở tầng cơ bản, nhiệm vụ của nhà trường là chuyển từ “dạy sử dụng máy tính” sang “dạy hợp tác cùng AI”: hiểu cơ chế học máy, biết đặt lệnh (prompt) chính xác, biết đánh giá và chỉnh sửa đầu ra.

Ở tầng nâng cao, chương trình cần lồng ghép các tình huống đạo đức thực tế – từ chatbots viết luận hộ đến deepfake – để người học luyện tập phân tích, ra quyết định có trách nhiệm.

Ở tầng suốt đời, mạng lưới khoá học ngắn hạn và chứng chỉ vi mô (micro‑credential) giúp lao động trưởng thành liên tục cập nhật kỹ năng, nhất là các năng lực khó tự động hóa như sáng tạo, phản biện và lãnh đạo nhóm đa văn hóa.

Tất nhiên, cải tổ nội dung thôi chưa đủ. Giáo viên phải được trang bị để trở thành “kiến trúc sư học tập”, khai thác AI làm trợ giảng nhưng vẫn giữ chủ quyền sư phạm. Cùng lúc, cơ sở dữ liệu học tập điện tử - ghi lại cách sinh viên tương tác với AI - cần tuân thủ nguyên tắc “quyền được giải thích” như trong AI Act, bảo đảm minh bạch và quyền riêng tư.

Từ chính sách tới lớp học: Mô hình hành động

Ở cấp quốc gia, một Chiến lược Năng lực AI đến năm 2030 có thể đặt mục tiêu: 80 % lực lượng lao động hoàn thành khoá AI căn bản; 100 % giáo viên tiếp cận tài liệu chuẩn UNESCO; mọi cơ sở đào tạo đều có chương trình đạo đức AI bắt buộc. Khuôn khổ này đi kèm hành lang pháp lý để thử nghiệm công nghệ mới dưới giám sát, quỹ đổi mới giáo dục‑AI nhằm hỗ trợ trường và doanh nghiệp hợp tác phát triển giải pháp.

Ở cấp địa phương, các Trung tâm học tập AI cộng đồng sẽ cung cấp thiết bị, đường truyền, mentor và chương trình tư vấn khởi nghiệp. Mô hình này đặc biệt hữu ích tại vùng nông thôn, nơi nguy cơ “vùng trắng kỹ năng số” cao nhất.

Ở cấp doanh nghiệp, mô hình “twin‑mentor” - kết hợp một cố vấn con người với trợ lý AI - giúp nhân viên rút ngắn chu kỳ nâng cao kỹ năng. Song hành, các “phòng thí nghiệm hộp cát” cho phép thử nghiệm AI trên quy trình thật nhưng dưới giám sát nghiêm ngặt, biến dữ liệu nội bộ thành tài sản chung cho học tập.

Điểm giao của ba cấp độ trên là sự liên kết liên ngành. Khi sinh viên khoa khoa học máy tính buộc phải hợp tác với đồng nghiệp ngành luật, tâm lý và thiết kế trong đồ án tốt nghiệp, họ không chỉ viết thuật toán mà còn học cách đánh giá tác động xã hội, cân nhắc tính bao trùm và bền vững.

Trí tuệ nhân tạo đang rời vùng “công nghệ tương lai” để trở thành hạ tầng mặc định của đời sống. Khi hạ tầng ấy len lỏi vào từng ngóc ngách xã hội, quyền lựa chọn của chúng ta co lại: hoặc chủ động làm chủ, hoặc bị cuốn đi. Giáo dục – với chức năng truyền tri thức, khơi gợi tư duy phản biện và nuôi dưỡng giá trị nhân văn – chính là nền móng kép bảo đảm con người không đánh mất mình trong cơn lốc tự động hóa.