Hàng trăm tù nhân thiệt mạng và câu chuyện tranh giành quyền lực trong nhà tù Brazil

Đây là “cơn địa chấn” bạo lực lớn thứ 2 nổ ra trong nhiều tháng qua, làm rung chuyển đất nước Nam Mỹ - nơi sở hữu hệ thống nhà lao thường xuyên quá tải và thiếu thốn.

Cảnh sát tuần tra quanh khu vực nhà tù Altamira sau sự việc hôm 29/7. Ảnh: AFP

Băng đảng hỗn chiến

Theo CNN, bạo loạn khởi phát khi một băng đảng địa phương tiến vào một khu vực thuộc nhà tù tại bang Para vốn nằm trong tầm “kiểm soát” của một băng đảng đối thủ. Thành viên các băng đảng đã phóng hỏa đốt một phần phức hợp nhà lao, khiến cho hầu hết trong số 57 nạn nhân tử nạn vì ngạt khói.

Truyền thông nhà nước của Brazil, tình trạng bạo lực nổ ra vào khoảng 7h sáng theo giờ địa phương và kéo dài vài tiếng đồng hồ, mãi đến giữa trưa cùng ngày mới được kiềm chế.

Hãng tin AFP dẫn lời một quan chức phụ trách nhà giam thuộc chính quyền bang Para cho biết, trong vụ ẩu đả xảy ra tại nhà tù Altamira tại bang phía Bắc Brazil, 2 quản giáo đã bị bắt làm con tin nhưng sau đó đã được thả ra.

Các chương trình tin tức phát đi các đoạn băng ghi lại cảnh tù nhân ngồi trên mái nhà giam, khua dao loạn xạ, che chắn kín phần đầu trong lúc khói ùn ùn bốc lên từ bên trong tòa nhà.

Điều này trùng khớp với tuyên bố do bộ phận phụ trách nhà tù đưa ra sau vụ việc, rằng họ không phát hiện súng ống, đạn dược tại hiện trường, nhưng có vẻ như nhiều dao cải tiến đã được các băng đảng sử dụng trong cuộc hỗn chiến.

Bộ Tư pháp và Công an Brazil cho biết, những kẻ cầm đầu phát động bạo lực sẽ bị chuyển tới các nhà tù liên bang, nơi có an ninh nghiêm ngặt hơn. Cụ thể, 10 trong số 16 kẻ được cho là kích động bạo lực sẽ bị đưa tới các nhà lao của liên bang, còn hơn 46 tù nhân khác cũng sẽ bị chuyển tới các nhà tù khác trong bang Para.

Trên thực tế, đây không phải lần đầu bạo lực nổ ra tại nhà tù Altamira, mà chỉ là vụ việc mới nhất trong chuỗi bạo lực chết chóc diễn ra những tháng gần đây trong hệ thống nhà tù thường quá tải và thiếu thốn đầu tư của Brazil.

Hồi tháng 9 năm ngoái, một cuộc hỗn chiến tương tự tại Altamira đã khiến ít nhất 7 tù nhân thiệt mạng, và đã được truyền thông địa phương đưa tin. Gần hơn, vào tháng 5/2019, 55 tù nhân cũng bỏ mạng trong các buộc bạo động liên quan đến băng đảng tại 4 nhà tù ở bang “láng giềng” Amazonas phía Tây nước này.

Cảnh sát chống bạo động Brazil chuẩn bị tiến vào nhà tù ở thành phố Manaus trong vụ bạo loạn hồi tháng 5. Ảnh: Getty

Chính quyền địa phương khi đó cho biết, các vụ tử vong đều do xung đột bạo lực giữa các phe đối địch trong cùng một băng buôn ma túy.

Benjamin Lessing - giáo sư tại Đại học Chicago, chuyên nghiên cứu các băng đảng trong nhà tù ở Brazil cho rằng, có thể tồn tại các nhân tố địa phương trong vụ bạo lực hôm 29/7 vừa qua, song những cuộc tấn công này cũng nằm trong cuộc chiến đang xảy ra giữa 2 băng đảng chính của Brazil và một “loạt băng đảng địa phương”.

“Hầu hết bạo lực xảy ra ở khu vực này, phía Bắc và Đông Bắc, và đây là nơi mà các băng đảng này tích cực đấu đá lẫn nhau để đạt được cái gọi là quyền bá chủ ở địa phương, hay ít nhất là đánh dấu địa bàn”, Lessing phân tích.

Chuyên gia này nói thêm, điều đó không đồng nghĩa các băng đảng này không hiện diện ở các khu vực còn lại của Brazil, nhưng trong thời điểm hiện tại thì khu vực Bắc - Đông Bắc nước này mới đích thị là “điểm nóng”.

Nhà tù quá tải - Sai lầm hệ thống?

Khoảng 311 tù nhân đang được giam giữ tại nhà tù Altamira. Dù cơ quan chức năng nói rằng nhà tù này không “quá đông”, nhưng thực tế, nhiều thông tin nói rằng sức chứa của nơi giam giữ tù nhân này chỉ là 200 người. Trước đây, các băng đảng chủ yếu hoạt động ở Rio de Janeiro, nhưng vài thập niên qua mạng lưới băng đảng đã vươn ra nhiều khu vực khác của Brazil.

Chính vì vậy, hiện Brazil là nơi có “dân số trong tù” đông thứ 3 thế giới, chỉ đứng sau Mỹ và Trung Quốc. Theo các số liệu thống kê, tính đến tháng 6/2017, quốc gia Nam Mỹ có 762.354 tù nhân. Con số này là cả một khoảng cách xa so với sức chứa thực tế của các nhà tù trên lãnh thổ Brazil, khi theo ước tính cùng năm 2017, tối đa các cơ sở giam giữ phạm nhân chỉ “tải” được 423.242 người.

Nhiều năm qua, hệ thống nhà tù của Brazil cũng bị “phủ bóng” bạo lực mà nguyên do theo giới phân tích là các sai lầm mang tính hệ thống. Quan chức cấp cao phụ trách lĩnh vực này của họ đã buộc phải từ chức năm 2017 sau một chuỗi rắc rối liên quan đến ma túy, tham nhũng, trốn trại và bạo loạn.

Các chuyên gia ước tính mỗi năm có hàng trăm người bỏ mạng trong các cuộc bạo lực tại nhà tù ở quốc gia này. Các điều kiện trong tù tại đây được đánh giá là yếu kém, nghèo nàn, hầu hết tù nhân là người nghèo, da màu và ít được học hành.

Các nhóm nhân quyền đã cáo buộc Chính phủ Brazil có quá ít động thái để ngăn chặn bạo lực tại nhà tù, biến những nơi này thành trung tâm “chiêu mộ” cho các băng đảng, thậm chí còn tạo điều kiện cho các cuộc đụng độ khi cho phép các phòng giam trở thành chốn “đất chật người đông".

Về việc này, chuyên gia Lessing nêu quan điểm: “Khi nhốt giam ngày càng nhiều người thì tức là đang đổ thêm dầu vào lửa. Người ta đang trao thêm người vào tay các băng đảng trong tù, giúp họ có thêm khả năng tuyển mộ thành viên".

Thân nhân chờ đợi thông tin về các tù nhân sau vụ bạo loạn gây chết nhiều người ở bang Para. Ảnh: AFP

Có quan điểm tương tự, Robert Muggah - Giám đốc nghiên cứu tại Viện Igarape - một nhóm nghiên cứu tại Rio de Janeiro phát biểu: “Giới hoạch định chính sách Brazil thường đưa ra phản ứng trước khủng hoảng nhà tù bằng cách xây thêm nhà tù, siết chặt án phạt và tách những kẻ đầu sỏ băng đảng khỏi đàn em, tay chân”.

Trong khi đó, theo ông, “cách duy nhất Chính phủ Brazil có thể đảo chiều tình hình trong ngắn hạn là giảm số lượng tù nhân hiện có cũng như hạn chế tăng thêm tù nhân”. Có thể thấy rằng, những cuộc đụng độ, ẩu đả ngày thứ Hai vừa qua một lần nữa gióng lên hồi chuông báo động về những vấn đề nan giải mà hệ thống nhà tù của Brazil đang phải đối mặt.

Tình huống này cũng đặt ra thách thức cho vị Tổng thống mới với quan điểm cực hữu Jair Bolsonaro của đất nước này, khi ông là nhân vật từng lên tiếng cam kết trấn áp các băng đảng tội phạm và bạo lực trong tù.