Xi-xlò - "điệu hồn" của dân tộc Thái

Khác với khèn bè và sáo, pí thuộc bộ hơi, xi- xlò thuộc bộ dây. Để chế tác loại nhạc cụ này, việc làm trước tiên của nghệ nhân là vào rừng tìm lóng cây nứa già có đường kính và chiều dài càng lớn càng tốt để làm thân đàn. Lóng nứa thường được lấy vào dịp tháng Giêng và tháng Hai âm lịch, vì theo kinh nghiệm của bà con vùng cao, nứa lấy vào dịp này sẽ không bị mọt. Khi tìm được lóng nứa ưng ý, đưa về gác bếp một thời gian để nứa vừa khô, vừa bền.

Nghệ nhân Lương Văn Nghiệp (Môn Sơn, Con Cuông) chơi nhạc cụ xi-xlò.

Sau đó, lóng nứa được đem cạo mỏng, càng được cạo mỏng thì âm càng vọng. Một đầu lóng nứa để nguyên mắt, mắt đầu kia được cắt đi. Phía không để mắt được khoan 3 lỗ, đặt 3 chiếc cọc nhỏ bằng gỗ dùng để buộc 3 sợi dây đàn và điều chỉnh độ căng chùng mỗi khi cần thiết. Ở phía đầu kia, 3 sợi dây đàn được buộc vào một chỗ. Cách đó chừng 15 cm, thân đàn được đục một lỗ có hình thoi có tác dụng cộng hưởng âm thanh, tương tự như hộp cộng hưởng của đàn ghi-ta.

Ba sợi dây đàn được làm bằng dây lụa tơ tằm, gần đây, khi nguyên liệu tơ tằm khan hiếm, người ta thay bằng dây phanh xe đạp. Để xi- xlò phát ra âm thanh, cần phải có chiếc cần kéo 3 sợi dây. Chiếc cần được làm bằng tre và buộc vào đó sợi lông đuôi ngựa, gần đây được thay bằng sợi dây cước. Nguyên tắc hoạt động của xi- xlò là dùng sợi dây ở cần kéo qua kéo lại trên 3 sợi dây ở thân đàn (tương tự như kéo nhị) để phát ra âm thanh. Âm điệu trầm hay bổng, tiết tấu nhanh hay chậm phụ thuộc vào tốc độ lực kéo của bàn tay kéo cần và độ căng chùng của các sợi dây đàn.