Đền Bạch Mã điểm du lịch văn hóa tâm linh hấp dẫn

(Baonghean) - Trong tâm thức dân gian, đền Bạch Mã ở xã Võ Liệt, huyện Thanh Chương là 1 trong 4 ngôi đền có giá trị lịch sử - văn hóa và linh thiêng trên dải đất Nghệ Tĩnh: “Nhất Cờn, nhì Quả, tam Bạch Mã, tứ Chiêu Trưng”. Và ngày nay, đền Bạch Mã cũng đang có một vị trí đặc biệt trong đời sống văn hóa tinh thần và tâm linh của nhân dân quanh vùng cùng du khách thập phương hàng năm lui tới thưởng ngoạn và cầu may, nhất là vào dịp lễ hội được tổ chức hàng năm nhằm vào mồng 9 và mồng 10 tháng 2 âm lịch.

Từ di tích đền Bạch Mã

Theo nhiều tài liệu ghi lại, đền Bạch Mã được xây dựng từ thời Lê để thờ Phan Đà (thần Bạch Mã) - vị tướng tài đã có công lớn trong cuộc chiến chống quân xâm lược nhà Minh ở thế kỷ XV. Theo truyền thuyết dân gian và thần phả còn lưu lại ở đền thì tướng Phan Đà sinh vào những năm đầu của thế kỷ XV trong một gia đình sống bằng nghề chài lưới ven sông Lam, ở thôn Chí Linh, xã Võ Liệt, huyện Thổ Du (nay là thôn Khai Tiến, xã Võ Liệt, huyện Thanh Chương).

Phan Đà mô côi cha mẹ từ nhỏ, được một người làm nghề rèn trong xã cưu mang. Tuổi trẻ, Phan Đà là cậu bé thông minh, tuấn tú, giỏi võ nghệ, cung tên nên nhân dân gọi là “trẻ kỳ đồng”. Khi có giặc ngoại xâm, Phan Đà đã tập hợp nghĩa quân ngày đêm luyện tập. Năm 1418, Lê Lợi dựng cờ khởi nghĩa Lam Sơn ở Thanh Hóa, sau đó về Nghệ An xây dựng căn cứ chống giặc Minh. Tướng Phan Đà đã đem lực lượng của mình gia nhập nghĩa quân Lam Sơn và cùng dân binh xã Võ Liệt hăng hái tham gia nhiều trận chiến đấu tiêu diệt địch.

Phan Đà là vị tướng mưu lược dũng cảm “Xông vào trận mạc như xông vào chỗ không người” làm cho địch nhiều phen khiếp sợ. Trong một lần cải trang sang sông nắm tình hình của giặc, Phan Đà ghé vào buổi hát hội do dân làng tổ chức thì bị lộ. Một mình ông tả xung hữu đột với quân thù và bị chém trọng thương. Biết chủ mình lâm nạn, con ngựa chiến trung thành lồng lộn, hý vang trời phá vòng vây bơi qua sông trở về căn cứ và khi về đến căn cứ thì Phan Đà tắt thở. Năm 1428, Lê Lợi lên ngôi vua, xét công lao to lớn của Phan Đà đã sắc phong cho ông làm “Đô thiên đại đế Bạch Mã Thưởng đẳng phúc thần”, đồng thời cấp tiền, giao cho quan sở tại xây dựng ngôi đền bề thế, tổ chức cúng tế hàng năm để tưởng nhớ ông, mà nhân dân thường gọi là đền Bạch Mã.

Lễ rước tại đền Bạch Mã. Ảnh: Duy Hưng

Theo sử cũ và truyền thuyết kể rằng, từ khi hy sinh linh hồn của dũng tướng Phan Đà đã nhiều lần linh ứng cứu giúp nhân dân qua khỏi thiên tai, dịch bệnh và còn phù hộ các triều vua, tướng lĩnh đánh thắng kẻ thù. Năm Quang Thuận thứ 6 (1465), vua Lê Thánh Tông trên đường đi chinh phục phương Nam đã đến thăm đền Bạch Mã và làm lễ kỳ đảo ở đây. Sau khi thắng trận trở về, nhà vua đã sai cấp thêm đồ tế phẩm và người thờ tự cho đền. Tiếp đó, năm Cảnh Hưng thứ 3 (1770), Quận công Bùi Thế Đạt đem quân đánh giặc tại Trấn Ninh cũng đến đền kỳ đảo, sau khi thắng lớn, ông đã tâu với vua gia phong cho đền là “Thượng đẳng tối linh mỹ từ”, nghĩa là ngôi đền linh thiêng nhất.

Cũng chính từ ngôi đền này đã ghi lại bao dấu ấn và sự kiện lịch sử quan trọng trong thời kỳ đấu tranh cách mạng của dân tộc. Trong phong trào Xô Viết Nghệ Tĩnh 1930 - 1931, đền Bạch Mã trở thành địa điểm gắn liền với nhiều cuộc đấu tranh của nhân dân Thanh Chương. Ngày 13/4/1930, nhân ngày tế lễ, nhân dân Võ Liệt đã tập trung tại đền đấu tranh buộc bọn hào lý địa phương phải cấp 41 mẫu ruộng chia cho dân nghèo. Hoảng sợ trước khí thế của nhân dân, bọn hào lý buộc phải nhượng bộ. Nhân dân Thanh Chương đã giành thắng lợi triệt để trong cuộc biểu tình ngày 1/9/1930, lập ra chính quyền Xô Viết đầu tiên ở hai tỉnh Nghệ An, Hà Tĩnh. Cùng với đình Võ Liệt và nhiều địa điểm khác, đền Bạch Mã trở thành nơi tổ chức nhiều hoạt động bí mật của Xã bộ nông Thanh Chương. Năm 1945, nhân dân Tổng Võ Liệt lại chọn đền Bạch Mã làm nơi tập trung để đi đấu tranh đòi lại ruộng đất cho dân cày…

Ngày nay, đền Bạch Mã vẫn được bảo tồn trên chính vị trí được khởi dựng cách đây hàng thế kỷ, tại xã Võ liệt, huyện Thanh Chương. Từ Thành phố Vinh, theo Quốc lộ 46 qua Hưng Nguyên, Nam Đàn, đền Bạch Mã nằm ngay trên đường nối Quốc lộ 46 với đường mòn Hồ Chí Minh, cách cầu Rộ khoảng 3 km. Tọa lạc trên diện tích khoảng 5.000m2, mặc dù đã nhuốm màu thời gian nhưng ngôi đền vẫn giữ được nét bề thế, uy nghiêm trong một không gian tĩnh mịch, yên bình hiếm có ở các ngôi đền khác. Đấy chính là điểm hấp dẫn của đền Bạch Mã, thu hút đông đảo nhân dân và du khách gần xa đến đây tĩnh tâm và thưởng ngoạn phong cảnh. Đặc biệt, vào ngày mồng Một Tết Nguyên đán và hàng tháng vào mồng 1 âm lịch, ngày rằm, đền luôn thu hút đông đảo nhân dân quanh vùng về thắp hương cầu nguyện sự bình an, may mắn, trở thành nét văn hóa tâm linh của người dân nơi đây.

Ông Trần Văn Hữu – Trưởng Ban quản lý đền Bạch Mã, cho biết: Đền Bạch Mã gồm Tam quan, Nghi Môn, Thượng điện, Trung điện, Hạ điện, Tả vu, Hữu vu. Đây là một công trình kiến trúc đẹp, độc đáo, bố cục hài hòa, được chạm khắc nhiều họa tiết tinh xảo. Trong điện còn lưu giữ được nhiều tài liệu, hiện vật, đồ tế khí quý hiếm làm tăng thêm giá trị lịch sử, tâm linh của đền. Với những giá trị to lớn về lịch sử, văn hóa, khoa học, nghệ thuật, đền Bạch Mã đã được Bộ Văn hóa Thông tin (nay là Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch) xếp hạng là di tích lịch sử cấp quốc gia vào năm 1994.

Thời gian qua, huyện Thanh Chương đã tập trung thu hút từ các nguồn vốn để đầu tư tôn tạo di tích, gồm xây dựng sân vận động để tổ chức các hoạt động tại đền; xây dựng bờ rào, đường vào di tích và một số đồ tế khí trong đền... Và hiện tại, đền Bạch Mã đã được UBND tỉnh phê duyêt dự án tôn tạo, tu bổ, xây dựng đền Bạch Mã với tổng mức đầu tư lên đến 27 tỷ đồng. Vấn đề còn lại cần xúc tiến nhanh nhằm đảm bảo về nguồn vốn để dự án này sớm được thực hiện để tương xứng với bề thế cũng như vị thế trong “tứ linh” ở xứ Nghệ.

Đến Lễ hội Đền Bạch Mã

Theo lịch sử ghi lại, lễ tế tại đền Bạch Mã đã được tổ chức rất nghiêm túc với quy mô lớn từ thời Lê đến thời Nguyễn. Lễ tế tại đền Bạch Mã đứng vào hàng “Quốc tế”. Theo tập “Đô Thiên đại đế linh từ văn” của tác giả Hoàng Bá Đạt, trước đây lễ tế tại đền Bạch Mã được tổ chức hai lần trong năm. Lễ tế điển (Quốc tế) được tổ chức vào tháng 2 và lễ tế hiệp (tế bách thần trong vùng) vào tháng 3 âm lịch. Từ xa xưa, các lễ tế tại đền Bạch Mã luôn được tổ chức chu đáo và nghiêm túc với nhiều sinh hoạt phong phú: lễ tế thần, lễ rước bài vị từ quê ngoại của tướng quân Phan Đà về đền; các trò chơi dân gian như đánh đu, chọi gà, vật cù, đua thuyền...

Theo ông Trần Duy Hưng – Giám đốc Trung tâm Văn hóa – Thông tin huyện Thanh Chương: Lễ hội Đền Bạch Mã bắt đầu được huyện Thanh Chương khôi phục lại từ năm 2001 và từ đó đến nay được tổ chức hàng năm, nhằm vào ngày 9 và 10 tháng 2 âm lịch với quy mô cấp huyện. Việc tổ chức Lễ hội Đền Bạch Mã hằng năm là nhằm tưởng nhớ công đức của tướng Phan Đà và các bậc tiền bối đã có công xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, thể hiện đạo lý truyền thống “Uống nước nhớ nguồn” của dân tộc; đồng thời góp phần bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa và tinh thần của nhân dân thông qua các hoạt động phần lễ và phần hội.

Lễ hội cũng là dịp tăng cường mối giao lưu văn hóa, văn nghệ, thể thao; tăng cường khối đoàn kết, xây dựng động lực thi đua sôi nổi trong các tầng lớp nhân dân thực hiện thắng lợi nhiệm vụ của địa phương trong năm 2014. Ông Trần Duy Hưng cũng cho biết thêm: Lễ hội Đền Bạch Mã năm 2014 sẽ được tổ chức đầy đủ phần lễ và phần hội. Phần lễ gồm lễ khai quang, lễ dâng hương tại phần mộ tướng Phan Đà và dâng hương tại Phủ Ngoại, lễ rước, lễ yết cáo, lễ tế thần và lễ tạ. Phần hội gồm các hoạt động văn hóa, thể thao truyền thống như vật cù, vật cổ truyền, cờ thẻ, chọi gà, đập niêu đất, kéo co, gắn với các hoạt động văn hóa thể thao hiện đại như giao lưu bóng đá, bóng chuyền và các hoạt động bình thơ, xướng họa thơ, giao lưu văn nghệ, thi người đẹp…

Ngoài ra, huyện cũng đã phối hợp với Bảo tàng Xô Viết Nghệ Tĩnh trưng bày bộ triển lãm về phong trào cách mạng 1930 - 1931 và tổ chức chiếu phim tuyên truyền. Đây là một trong những hoạt động rất thiết thực để nhân dân và thế hệ trẻ Thanh Chương có dịp tìm hiểu về những truyền thống tốt đẹp của quê hương. Ban tổ chức lễ hội cũng đã đặt ra yêu cầu rất cao về công tác đảm bảo an toàn cho nhân dân và du khách tham gia lễ hội, cho nên đã giao Công an huyện, các đội thanh niên tình nguyện bảo vệ an ninh trật tự và an toàn giao thông trong dịp lễ hội; thành lập đội kiểm tra VSATTP kiểm tra các cơ sở kinh doanh ăn uống, phục vụ du khách... Thực hiện nghiêm quy chế lễ hội, kiên quyết không để xảy ra các biến tướng như: các trò chơi cờ bạc trá hình, đốt vàng mã bừa bãi, các hoạt động mê tín dị đoan...

Với mục đích tốt đẹp, sự chuẩn bị chu đáo, công phu và việc tổ chức trang nghiêm, thành kính, Lễ hội Đền Bạch Mã hàng năm luôn là điểm đến lý tưởng của du khách vào dịp đầu Xuân, là nơi mỗi người tìm về chiêm bái, thể hiện lòng thành kính, tri ân với các bậc tiền bối đã có công bảo vệ và xây dựng đất nước. Phó Chủ tịch UBND huyện Thanh Chương, ông Võ Văn Tiến, chia sẻ: Việc UBND tỉnh phê duyệt dự án tôn tạo, tu bổ và xây dựng di tích đền Bạch Mã với tổng mức đầu tư 27 tỷ đồng đã khẳng định vị thế và những giá trị lịch sử - văn hóa to lớn của ngôi đền này.

Đây cũng sẽ là cơ hội để huyện Thanh Chương đón đầu xây dựng đền Bạch Mã trở thành điểm du lịch văn hóa tâm linh hấp dẫn; gắn việc hình thành tour du lịch lịch sử văn hóa, văn hóa tâm linh khi trên địa bàn Thanh Chương hiện tại có hàng trăm di tích, danh thắng, trong đó có trên 30 di tích được xếp hạng; quan tâm phát triển du lịch tham quan, nghỉ dưỡng dọc tuyến đường Hồ Chí Minh, đặc biệt, khi Cửa khẩu Thanh Thủy đi vào hoạt động trong tương lai gần. Cũng theo ông Võ Văn Tiến, Lễ hội Đền Bạch Mã được tổ chức hàng năm thu hút hàng vạn người tham gia mỗi năm, trở thành nhu cầu sinh hoạt văn hóa truyền thống không thể thiếu của nhân dân, vì vậy thời gian tới mong muốn Lễ hội Đền Bạch Mã sẽ được nâng thành quy mô cấp vùng của tỉnh.

Minh Chi