Lễ hội Đền Chín Gian: Linh thiêng nguồn cội

(Baonghean) - Về Quế Phong trong những ngày này, du khách thập phương có thể cảm nhận không khí lễ hội đang tràn ngập khắp nơi. tham gia lễ hội Đền Chín Gian là một phần không thể thiếu trong tín ngưỡng linh thiêng... Đây là dịp để bà con dân tộc Thái hành hương về nguồn cội, cùng mở hội tế trời, lễ tổ và cầu phúc cho chín bản mười mường.

Đền Chín Gian được xây dựng vào đầu thế kỷ XIV tại Pú Chũ Nhàng, gọi là Tến Pỏm (đền trên núi), thuộc bản Khoẳng, xã Châu Kim, huyện Quế Phong. Ngôi đền có chín gian nên đồng bào gọi là Tến Cau - hoong (tức đền Chín Gian), mỗi gian tượng trưng cho một mường: mường Tôn, mường Pắn, mường Chừn, mường Hin, mường Puộc, mường Quáng, mường Ha Quèn, mường Miểng, mường Chón.

Truyền thuyết kể lại rằng: Một năm, vào ngày mở hội tế trời, khi chuẩn bị hành lễ hiến trâu, bỗng có con rồng bay đến cuốn đi con trâu trắng của mường Tôn. Thấy điềm xấu, Tạo Mường liền cho giết trâu làm lễ, khấn xin trời phật, tổ tiên để chuyển dời đền đi nơi khác. Tương truyền, có con quạ cổ khoang trắng đến gắp miếng xương trâu nơi đền cũ bay đi và thả xuống một ngọn đồi nhỏ phía Nam mường Tôn, còn gọi là Pú Căm (núi vàng), tục gọi là Pú Quái (núi trâu). Vì thế, cuối thế kỷ XVIII, đền được chuyển đến Pú Căm hay còn gọi là đền Hiến Trâu, thuộc bản Piếng Chào, xã Châu Kim. Lúc này, đền có kiến trúc nhà sàn 9 gian lợp nứa; thờ Thẻn - phà (thờ trời), Náng Xỉ Đả (con gái trời) và Tạo Ló Ỳ (người có công xây bản lập mường). Năm 1927, đền được tôn tạo lại bằng nhà sàn kê, có 4 hàng cột, chín gian bằng gỗ lim, lợp tôn. Từ năm 1927 - 2003, trải qua thời gian dài với nhiều biến cố thăng trầm của lịch sử, đền bị xuống cấp và mai một, chỉ còn là phế tích. Năm 2004, đền được tôn tạo lại nhằm bảo tồn, phát huy bản sắc văn hóa Thái vùng Tây Bắc xứ Nghệ.

Thuở xưa, Lễ hội Đền Chín Gian được tổ chức ba năm một lần vào tháng 8 âm lịch hàng năm, là dịp để người dân chín bản mười mường vùng Phủ Quỳ cùng hành hương về nơi đất gốc mở hội tế trời, lễ tổ, cầu mưa thuận gió hoà, mùa màng tươi tốt. Từ năm 2006, Lễ hội Đền Chín Gian với quy mô hoành tráng được tổ chức trở lại vào trung tuần tháng 2 âm lịch hàng năm, đáp ứng nhu cầu sinh hoạt văn hoá tâm linh nhớ về tổ tiên, cội nguồn của đồng bào Thái. Năm 2008, đền được công nhận Di tích văn hoá cấp tỉnh.

Nghi lễ tại Lễ hội Đền Chín Gian (Quế Phong).

Điểm nhấn đặc sắc của Lễ hội Đền Chín Gian ở Quế Phong, đó là lễ "hắp quái" tức lễ hiến trâu. Theo phong tục truyền thống, hàng năm đến ngày mở hội, 9 mường rước lễ vật lên đền Chín Gian làm lễ tế trời, Tạo Ló Ỳ và tổ tiên các dòng họ của người Thái có công xây bản lập mường. Đã thành lệ, lễ vật đầu tiên và không thể thiếu mà dân mường Tôn dâng lên trong các dịp lễ tế trời và Tạo Ló Ỳ bao giờ cũng là một con trâu cái trắng - vật lễ trong các cuộc cúng tế linh thiêng nhất. Hai mường khác là mường Quáng và mường Puộc cũng hiến trâu trắng nhưng là trâu đực, những mường còn lại cúng trâu đen, nhưng phải là trâu khỏe mạnh. Sau khi trâu được đưa xuống tắm ở bến sông Tà Tạo (bến Quan), lễ chém trâu sẽ được tiến hành trong tiếng reo hò của bà con về dự lễ. Thịt trâu được đặt lên bậc sạp cao nhất của gian đền. Bà mo làm lễ nạp trâu suốt ba ngày đêm, rồi đem chia ra, nấu lên cho mọi người cùng ăn.

Nét tín ngưỡng rất riêng của đồng bào Thái còn thể hiện rất rõ trong các hình thức thi hát xuổi nhuôn đối đáp. Nét mới năm nay là cuộc thi viết chữ Thái cũng đã được đưa vào nội dung của lễ hội. Đây là một phần trong công cuộc bảo tồn và phát huy bản sắc dân tộc Thái khỏi bị mai một, động viên đồng bào đi học để biết cái chữ.

Tại Lễ hội Đền Chín Gian, bên cạnh phần nghi lễ được diễn ra trang nghiêm và mang tính truyền thống, không khí tươi vui của lễ hội còn tưng bừng hơn với phần hội với các trò chơi dân gian hấp dẫn như: kéo co, ném còn, nhảy sạp, đánh cồng chiêng, khắc luống, uống rượu cần, múa lăm vông, thi bắn nỏ, đẩy gậy, giao lưu bóng chuyền, diễn xướng dân gian, gói bánh chưng, thổi cơm lam, hội trại và thi người đẹp chín mường đến từ 14 xã, thị trấn trong huyện. Lễ hội cũng là dịp 9 mường trưng bày và giới thiệu các sản phẩm thủ công truyền thống, hàng mỹ nghệ của địa phương như thổ cẩm, mây tre đan, trưng bày giới thiệu văn hoá ẩm thực với các món ăn truyền thống của các xã trong huyện.

Đồng chí Lữ Đình Thi - Chủ tịch UBND huyện Quế Phong cho biết: “Đây là một sự kiện quan trọng của Đảng bộ, chính quyền và nhân dân huyện nhà, thể hiện trách nhiệm và lòng thành kính của các thế hệ con cháu hôm nay, góp phần tôn vinh công đức của cha ông khai bản, lập mường, đồng thời bảo tồn và phát huy các giá trị văn hoá truyền thống của dân tộc Thái Tây Bắc Nghệ An. Lễ hội là dịp để giới thiệu, quảng bá tiềm năng văn hoá du lịch, nhằm góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội huyện Quế Phong và vùng Tây Bắc Nghệ An. Từ hơn một tháng trước Tết, ban tổ chức lễ hội đã xây dựng các phương án tổ chức, quản lý như giữ gìn an ninh trật tự, chống các hoạt động mê tín, dị đoan,… để lễ hội diễn ra an toàn, tiết kiệm, lành mạnh và văn minh”.

Lễ hội Đền Chín Gian là nơi quy tụ tâm thức cộng đồng với vẻ đẹp của văn hoá tâm linh, văn hoá nghệ thuật và những phong tục, tập quán cổ truyền rất đặc biệt. Đến với lễ hội là trở về với cội nguồn của dân tộc Thái ở miền Tây Nghệ An. Việc tổ chức thành công Lễ hội Đền Chín Gian không chỉ đáp ứng niềm mong mỏi của nhân dân địa phương, mà qua đó còn góp phần ôn lại truyền thống, giáo dục con cháu lòng yêu nước, đạo lý “uống nước nhớ nguồn”, tự hào dân tộc và trách nhiệm của mỗi người dân đối với quê hương, dân tộc. Đồng thời đáp ứng nhu cầu tâm linh của đông đảo du khách thập phương.

Thanh Lê