‘Ngày lịch sử’ của đồng bào Đan Lai Pù Mát
Hàng chục năm qua, quy hoạch của Vườn Quốc gia Pù Mát vô hình trung như chiếc “vòng kim cô” chụp lên đất đai của đồng bào Đan Lai các bản Búng, Cò Phạt của xã Môn Sơn khiến đồng bào gặp nhiều khó khăn trong tạo dựng cuộc sống. Thực trạng buồn ấy đã chấm dứt từ ngày 5/7/2025, sau thời gian dài có sự vào cuộc của các cấp, ngành tỉnh Nghệ An.
Nhật Lân - Thành Cường - Hoài Thu • 01/09/2025
Từng nhiều lần vào thăm đồng bào Đan Lai trong lõi rừng nguyên sinh Vườn Quốc gia Pù Mát, thế nhưng, chúng tôi vẫn chưa thể biết đích xác về lịch sử “tộc người ngủ ngồi” này, và chưa có thông tin chính xác họ sống ở đây tự bao giờ. Tìm đọc không ít tài liệu, nhưng nhận thấy, chưa có nghiên cứu nào đủ uy tín về nguồn cội cũng như mốc thời gian định cư nơi thượng nguồn sông Giăng của người Đan Lai. Trong những chuyến tác nghiệp, chỉ cảm nhận được họ sống trong miền rừng thẳm đó từ nhiều đời. Và chắc chắn một điều, đất đai nhiều đời của người Đan Lai bản Búng, bản Cò Phạt ở xã Môn Sơn lọt trong vùng quy hoạch Vườn Quốc gia Pù Mát; khiến người Đan Lai bó hẹp không gian sống, mất tư liệu sản xuất, làm cho cuộc sống của vốn dĩ đã khó khăn, đã trở nên đặc biệt khó khăn hơn.
Nói vậy, bởi mỗi lần vượt sông Giăng vào lõi rừng Pù Mát gần đây, đã thành quen, chúng tôi đều tìm gặp những người Đan Lai ưu tú nhất, như Trưởng bản Búng Lê Văn Chín, hay như Trưởng Ban công tác Mặt trận bản Cò Phạt La Văn Linh… Gặp để được nghe họ tỏ bày, và để biết qua thời gian người Đan Lai trong vùng rừng sâu nước thẳm đã thay đổi được những gì. Gọi những Lê Văn Chín, La Văn Linh… là những người Đan Lai ưu tú, nhưng họ, về ngoại hình không khác biệt với đồng bào mình. Quần áo tuềnh toàng, da cháy đen, mặt khắc khổ, hay cười với nụ cười rất hiền. Điểm khác biệt duy nhất, là những người này chịu nghe hỏi chuyện, trình bày khá lưu loát những gì được hỏi, và biết gửi gắm những nguyện vọng để giúp cộng đồng của mình.
Nhớ lần gặp cuối năm 2024, Trưởng bản Búng Lê Văn Chín đã rành rọt rằng, trong 125 hộ của bản, chỉ xét được có 3 hộ cận nghèo, còn lại vẫn là hộ nghèo. Lý giải về cái nghèo đeo đẳng không thể dứt của người dân bản Búng, theo Lê Văn Chín, một nguyên do căn bản là vì ruộng ít. Bản Búng nằm giữa bạt ngàn núi rừng cũng có những khoảng đất thoải khá lớn ven sông Giăng, nhưng mỗi hộ dân ở đây chỉ có được từ 40 - 50m2 đất ruộng.
Ít ruộng, đất quanh nhà đều thuộc vùng quy hoạch Vườn Quốc gia Pù Mát, nên cuộc sống vẫn chủ yếu phụ thuộc vào rừng. Trưởng bản Lê Văn Chín nói: “Đến mùa măng thì vào rừng lấy măng. Hết mùa măng thì cũng chưa biết làm gì. Muốn phát triển chăn nuôi, trồng lúa, trồng hoa màu thì phải có đất. Vì vậy, mong muốn Nhà nước quan tâm đến việc cấp đất cho bà con…”.
Tương tự, ông La Văn Linh - Trưởng Ban công tác Mặt trận bản Cò Phạt kể, trong 126 hộ của bản thì còn đến 121 hộ nghèo, chỉ có được 5 hộ cận nghèo. Cò Phạt đã khác hơn trước, khi có ngôi trường mới, và có một bộ phận người trẻ đi làm ăn xa ở các tỉnh phía Nam, tại các nhà máy, khu công nghiệp trong huyện, trong tỉnh. Nhưng kế sinh nhai của dân bản Cò Phạt vẫn chủ yếu phụ thuộc vào rừng. “Bà con vào rừng lấy măng, bắt ong. Đất đai thì vẫn đang thuộc quản lý của Vườn Quốc gia Pù Mát, nên muốn làm gì cũng không được. Mong các cấp quan tâm giao đất ở, đất sản xuất để người dân được ổn định, phát triển…”, ông La Văn Linh nói.
Trong những chuyến đi vào vùng đồng bào Đan Lai, chúng tôi phải ngược dòng sông Giăng xấp xỉ 20 km hết chừng 3 giờ đồng hồ, thường có các cán bộ xã Môn Sơn, huyện Con Cuông (cũ) và cán bộ Vườn Quốc gia Pù Mát đi cùng. Trong những khoảng thời gian eo hẹp này, đã được nghe không ít chuyện xoay quanh khó khăn về đất đai của đồng bào Đan Lai.
Bí thư Đảng ủy xã Châu Khê Lô Văn Thao (trước ngày 1/7/2025 là Chủ tịch UBND huyện Con Cuông cũ) sinh ra và lớn lên ở xã Môn Sơn kể: Đồng bào Đan Lai sống trong lõi rừng Pù Mát từ lâu, tính đến hàng trăm năm. Đã có thời bà con sinh hoạt du canh, du cư, nên Nhà nước có chủ trương tái định cư, đưa một số ra gần trung tâm xã Môn Sơn. Nhưng ít hộ chịu ở lại nơi ở mới, mà hầu hết về ngược lên thượng nguồn sông Giăng, vùng khe Khặng. Khoảng năm 1993 - 1994, rồi đến năm 2005, Nhà nước tiếp tục thực hiện chủ trương tái định cư để thay đổi cuộc sống cho đồng bào Đan Lai tốt hơn. Đã có một số hộ được đưa ra ở vùng Tân Sơn, Thạch Sơn, rồi sau đó là vùng Kẻ Tắt, Bá Hạ. Nhưng trong vùng lõi Vườn Quốc gia Pù Mát vẫn còn đến hơn 200 hộ dân đồng bào Đan Lai ở lại. Về Vườn Quốc gia Pù Mát, tiền thân là Khu Bảo tồn thiên nhiên Pù Mát, ra đời khoảng năm 1995; thời điểm đó, không rõ vì nguyên nhân gì mà toàn bộ diện tích đất ở, đất sản xuất của người dân Đan Lai được đưa vào quy hoạch Khu Bảo tồn thiên nhiên Pù Mát. Từ thời điểm nói trên, đồng bào Đan Lai không còn được làm chủ đất đai, đời sống gặp nhiều khó khăn…
Có trách nhiệm quản lý chặt chẽ vùng rừng đặc dụng được giao, gồm cả khu vực đất đai các bản Búng, Cò Phạt, vậy nhưng, các cán bộ Vườn Quốc gia Pù Mát sớm nhận thấy có nhiều bất cập, cảm thương cảnh sống của đồng bào Đan Lai, nên luôn mong đến ngày đồng bào được giao trả đất.
Theo trao đổi của ông Lê Anh Tuấn - Giám đốc Vườn Quốc gia Pù Mát, khi đất đai bị đưa vào quản lý thì tất cả mọi hoạt động sản xuất, từ trồng lúa màu đến trồng cây nguyên liệu đều không được phép. Một số hộ đã tự ý trồng cây keo lên các khu vực đất trống, đến kỳ thu hoạch xin chặt hạ nhưng không được chấp thuận. Qua thời gian cây keo tự hỏng trong khi người dân rất nghèo, luôn thiếu cái ăn, cái mặc. “Rất thương người dân nhưng chúng tôi không thể làm trái quy định…”, Giám đốc Vườn Quốc gia Pù Mát Lê Anh Tuấn nói.
Chính từ những bất cập và sự thương cảm đồng bào, vào năm 2022, khi xây dựng phương án quản lý rừng bền vững, Vườn Quốc gia Pù Mát đã chủ động rà soát, kiến nghị UBND tỉnh đưa phần diện tích đất liên quan đến đồng bào Đan Lai các bản Cò Phạt, bản Búng trả lại cho chính quyền địa phương.
Ngày 4/8/2022, UBND tỉnh ban hành Quyết định số 2288/QĐ-UBND phê duyệt phương án sử dụng rừng bền vững giai đoạn 2022 - 2030 Vườn Quốc gia Pù Mát. Trong đó, xác định đưa 401.32 ha đất ở, đất sản xuất nông nghiệp của cộng đồng người Đan Lan tại bản Cò Phạt, bản Búng, xã Môn Sơn ra khỏi Vườn Quốc gia Pù Mát, bàn giao về cho địa phương quản lý, sử dụng. Sau đó, UBND xã Môn Sơn và UBND huyện Con Cuông (cũ) đã có các văn bản kiến nghị UBND tỉnh cho cắm mốc giới chi tiết phần diện tích đất đưa ra khỏi Vườn Quốc gia Pù Mát theo phương án phê duyệt tại Quyết định số 2288/QĐ-UBND; tiến tới cấp quyền sử dụng đất cho các hộ gia đình, cá nhân thuộc 2 bản Cò Phạt, bản Búng.
Như tại Văn bản số 1148/UBND.TN ngày 27/9/2022, UBND huyện Con Cuông (cũ) kiến nghị: “Để đảm bảo quyền lợi, vấn đề an sinh xã hội, tạo sinh kế cho các hộ gia đình thuộc vùng lõi của Vườn Quốc gia Pù Mát, UBND huyện Con Cuông kính đề nghị UBND tỉnh thu hồi diện tích 401.32 ha (đất ở và đất sản xuất nông nghiệp) theo phương án đã được phê duyệt; đồng thời, chỉ đạo Vườn Quốc gia Pù Mát thực hiện cắm mốc chi tiết theo phương án đã được phê duyệt; hỗ trợ kinh phí đo đạc chi tiết để bàn giao về UBND huyện, xã quản lý, sử dụng theo quy hoạch, kế hoạch. Trên cơ sở đó, huyện sẽ chỉ đạo UBND xã Môn Sơn lập phương án sử dụng đất để giao đất, cấp Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất cho các hộ gia đình, cá nhân thuộc 2 bản nói trên”.
Vào ngày 4/10/2022, Sở Tài nguyên và Môi trường (cũ) có Văn bản số 6175/STNMT-QLĐĐ hướng dẫn Vườn Quốc gia Pù Mát thực hiện lập hồ sơ thu hồi đất tại xã Môn Sơn. Căn cứ hướng dẫn, Vườn Quốc gia Pù Mát tổ chức rà soát hiện trạng quản lý sử dụng đất, rồi vào ngày 13/10/2022 có Văn bản số 417/VQG-KL gửi tự nguyện trả lại 360,6 ha đất để UBND tỉnh giao lại cho UBND huyện Con Cuông (cũ) lập phương án sử dụng đất, giao đất cho các hộ dân Đan Lai bản Cò Phạt, bản Búng.
Thế nhưng, để đưa phần diện tích đất ở và đất sản xuất nông nghiệp bản Cò Phạt, bản Búng ra khỏi quy hoạch Vườn Quốc gia Pù Mát, và cấp Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất cho đồng bào Đan Lai, là không hề đơn giản. Vườn Quốc gia Pù Mát tiền thân là Khu Bảo tồn thiên nhiên Pù Mát được Chính phủ cho phép thành lập; pháp luật quy định bảo vệ nghiêm ngặt vùng rừng đặc dụng của Vườn Quốc gia... Thế nên, các quy trình, thủ tục thực hiện nội dung này không chỉ thuộc phạm vi thẩm quyền của tỉnh Nghệ An mà còn liên quan đến cấp, ngành Trung ương. Công tác thu hồi đất và cắm mốc, trích lục đo vẽ bổ sung bản đồ địa chính khu đất Vườn Quốc gia Pù Mát tự nguyện trả lại gặp khó khăn nhiều bề, đã có thời điểm các cán bộ xã Môn Sơn và huyện Con Cuông (cũ) tưởng chừng như bế tắc. Cho đến ngày 9/12/2024, khi đại biểu Quốc hội Đỗ Văn Chiến - Ủy viên Bộ Chính trị, Bí thư Trung ương Đảng, Chủ tịch Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam cùng các đại biểu Quốc hội thuộc Đoàn đại biểu Quốc hội tỉnh Nghệ An tiếp xúc cử tri huyện Con Cuông (cũ), cử tri xã Môn Sơn vẫn còn tiếp tục kiến nghị đẩy nhanh tiến độ cấp quyền sử dụng đất ở, đất sản xuất cho đồng bào Đan Lai các bản Cò Phạt, bản Búng.
Bí thư Đảng ủy xã Môn Sơn Lương Đình Việt, trước đây là Phó Bí thư Thường trực, Chủ tịch HĐND huyện Con Cuông (cũ), cho hay: Dự buổi tiếp xúc cử tri, về phía tỉnh Nghệ An có Bí thư Tỉnh ủy, Chủ tịch UBND tỉnh Nguyễn Đức Trung (thời điểm 9/12/2024) cùng nhiều lãnh đạo sở, ban, ngành cấp tỉnh. Lắng nghe kiến nghị từ cử tri xã Môn Sơn, đại biểu Quốc hội Đỗ Văn Chiến nhìn nhận đây là kiến nghị chính đáng, đề nghị tỉnh Nghệ An dành nhiều nguồn lực, quan tâm hơn nữa đến đồng bào tộc người Đan Lai. Mặt khác, đại biểu Quốc hội Đỗ Văn Chiến còn trao đổi ông sẽ có ý kiến để các cơ quan Trung ương quan tâm, tháo gỡ những khó khăn, vướng mắc trong phạm vi thẩm quyền.
Bí thư Tỉnh ủy, Chủ tịch UBND tỉnh Nguyễn Đức Trung (thời điểm 9/12/2024) cũng khẳng định sẽ chỉ đạo Sở Tài nguyên và Môi trường (cũ) quan tâm, giải quyết vấn đề cấp quyền sử dụng đất ở, đất sản xuất cho đồng bào Đan Lai; nhắc nhở huyện Con Cuông (cũ) đeo bám tỉnh, các sở, ngành để giải quyết các vướng mắc trong việc trích đo, lập hồ sơ… Đồng chí cũng trao đổi, tỉnh sẽ kiến nghị với Trung ương để giải quyết những vấn đề vượt thẩm quyền; chỉ đạo các ngành quan tâm rà soát, giải quyết các vấn đề thuộc thẩm quyền của tỉnh.
Bí thư Đảng ủy xã Môn Sơn Lương Đình Việt cho biết thêm: “Tỉnh ủy, HĐND, UBND tỉnh và các cấp, ngành của tỉnh đều rất quan tâm việc giải quyết đất đai cho đồng bào Đan Lai bản Cò Phạt, bản Búng. Nhưng có thể nói, sau buổi tiếp xúc cử tri này, nhờ có tiếng nói của đại biểu Quốc hội Đỗ Văn Chiến, của Bí thư Tỉnh ủy Nguyễn Đức Trung, các “nút thắt” liên quan đến việc giải quyết đất đai cho đồng bào Đan Lai bản Cò Phạt, bản Búng từng bước được tháo gỡ…”.
.png)
Sớm dõi theo nội dung trên, chúng tôi xác thực điều ông Lương Đình Việt trao đổi. Bởi đến đầu năm 2025, công tác đo đạc bản đồ địa chính, lập hồ sơ cấp Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất cho đồng bào Đan Lai bản Cò Phạt, bản Búng được đẩy mạnh. Hàng chục cán bộ Văn phòng đăng ký đất đai tỉnh, UBND huyện Con Cuông (cũ), UBND xã Môn Sơn đã có hàng tháng trời, ngày đêm bám trụ tại bản Cò Phạt, bản Búng để thực hiện cho đến khi hoàn thành nhiệm vụ khảo sát, đo đạc, lập hồ sơ cấp Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất cho từng hộ dân đồng bào Đan Lai.
Về phía Sở Nông nghiệp và Môi trường, đến ngày 31/3/2025 có Công văn số 780/SNNMT-QLĐĐ tham mưu, để UBND tỉnh ban hành Quyết định số 37/QĐ-UBND ngày 15/4/2025 điều chỉnh Quyết định số 486/QĐ-UBND.ĐC ngày 25/11/2013 về phê duyệt kết quả rà soát hiện trạng quản lý sử dụng đất của Vườn Quốc gia Pù Mát. Mà theo đó, điều chỉnh giảm 221,87 ha đất ở và đất sản xuất nông nghiệp của đồng bào Đan Lai đang sinh sống tại bản Cò Phạt, bản Búng, xã Môn Sơn nằm trong ranh giới Vườn Quốc gia Pù Mát...
Ngày 5/7/2025, đoàn công tác của tỉnh do đồng chí Võ Thị Minh Sinh - Phó Bí thư Tỉnh ủy, Chủ tịch Ủy ban MTTQ tỉnh, Trưởng Đoàn đại biểu Quốc hội tỉnh Nghệ An dẫn đầu đã vượt sông Giăng vào các bản Cò Phạt, bản Búng để kiểm tra công tác hỗ trợ các gia đình khó khăn về nhà ở. Đồng thời, tổ chức trao Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất ở, đất sản xuất cho các hộ đồng bào Đan Lai.
Cùng tham gia đoàn công tác, chúng tôi đã ghé vào thăm các lực lượng biên phòng, quân sự địa phương... đang hỗ trợ tháo dỡ những ngôi nhà cũ tranh, tre dột nát, để chuẩn bị dựng nên những ngôi nhà mới để đồng bào có nơi ở mới khang trang. Rồi đến nhà văn hóa cộng đồng 2 bản Cò Phạt và bản Búng, là nơi đoàn công tác tổ chức trao Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất ở, đất sản xuất.
Ngày hôm đó, có lẽ bởi trải qua nhiều năm tháng mong chờ, nên tại đây người già người trẻ đồng bào Đan Lai đến đông như trẩy hội. Đồng bào Đan Lai vẫn vậy. Vẫn quần áo tuềnh toàng, và trên những khuôn mặt sạm đen vẫn giữ những nụ cười rất hiền. Từng người, từng người thứ tự chờ đến lượt mình, chăm chú lắng nghe các cán bộ Văn phòng Đăng ký đất đai tỉnh hướng dẫn, rồi xúc động lóng ngóng điểm chỉ để nhận Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất.
.jpg)
Vui cùng niềm vui của đồng bào Đan Lai trong lõi rừng nguyên sinh Pù Mát, các cán bộ trong đoàn công tác của tỉnh đều thốt lên: “Đây là một ngày thật sự ý nghĩa. Là ngày lịch sử của đồng bào Đan Lai…”.
.jpg "Phó Bí thư Tỉnh ủy Nghệ An trao Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất cho đồng bào Đan Lai sống trong vùng lõi Vườn Quốc gia Pù Mát")
