Bảo vật quốc gia 'Dao găm rắn ngậm chân voi' tại Bảo tàng Nghệ An

Chiếc dao găm này được các chuyên gia khảo cổ học đánh giá là hiện vật gốc độc bản, độc nhất vô nhị được tìm thấy trong lòng đất, thuộc thời kỳ văn hóa Đông Sơn. Không chỉ là một hiện vật quý giá, nó còn mang ý nghĩa tâm linh, tôn giáo sâu sắc, thể hiện quyền uy của người đứng đầu bộ lạc trong cộng đồng cư dân Việt cổ. Đây cũng là một trong những phát hiện đặc biệt thú vị về hình tượng rắn – một loài vật thường được chọn làm vật tổ (tô-tem) phổ biến của các cư dân nông nghiệp Đông Nam Á.

Hiện vật này nổi bật với cấu trúc tinh xảo, kiểu dáng độc đáo, cùng các tiêu chí thẩm mỹ đạt đến trình độ thể hiện kỹ thuật đúc đồng đỉnh cao. Đây không chỉ là một trong những hiện vật cổ xưa, độc đáo tại Việt Nam mà còn là minh chứng quan trọng về sự phát triển của nền văn hóa Đông Sơn. Hiện chiếc dao găm đang được lưu giữ và trưng bày tại Bảo tàng Nghệ An, như một biểu tượng lịch sử và văn hóa đầy tự hào.

Hiện vật dao găm cán tượng rắn ngậm chân voi có chiều dài 12,3 cm, được chế tác tinh xảo với hai phần chính: lưỡi và chuôi. Phần lưỡi dao dài 5,5 cm, mỏng, có hình dáng gần giống một tam giác cân, mũi dao sắc nhọn. Hai đầu chắn tay của cán dao được thiết kế hình râu bướm, tạo điểm nhấn trang trí độc đáo và thanh thoát.

Phần chuôi dao dài 6,8 cm, nổi bật với hình tượng hai con rắn thân tròn quấn chặt lấy nhau trong tư thế uyển chuyển. Miệng rắn mở to, đôi mắt lồi sống động, đang ngậm chặt bốn chân của một con voi. Con voi được mô tả chi tiết, từ chiếc vòi dài đến lưng mang chiếc bành rộng, với dây chằng nối từ cổ tới đuôi voi. Trên bành voi là hình một trụ tròn, hơi thắt ở đoạn giữa, có hình dáng gợi liên tưởng đến chiếc trống đồng – một biểu tượng quen thuộc của văn hóa Đông Sơn.

Về niên đại, chiếc dao găm này đã tồn tại hơn 3.000 năm, minh chứng cho trình độ thủ công mỹ nghệ và tín ngưỡng tâm linh phong phú của cư dân Việt cổ.

Tục thờ rắn, xem rắn là vật tổ đại diện cho một giai tầng văn hóa, là hình thái tín ngưỡng nguyên thủy có nguồn gốc từ thời con người còn sống trong các thị tộc, khi mọi sinh hoạt, từ ăn ở đến đi lại, đều gắn bó mật thiết với thiên nhiên.

Theo các tài liệu nghiên cứu khoa học, các nhà cổ sinh vật học xác định rằng rắn xuất hiện trên Trái Đất cách đây khoảng 200 triệu năm. Đây là loài bò sát mang hình thù, tập tính sinh hoạt đặc thù và bí ẩn, từ dáng vẻ đến cách di chuyển: rắn ngủ Đông, xuất hiện nhiều vào mùa mưa, phần lớn có thể bơi trong nước và sống lâu trên cạn. Chính những đặc điểm bí ẩn này đã tác động mạnh mẽ đến nhận thức và đời sống của con người nguyên thủy trong hành trình thích nghi và chinh phục thiên nhiên. Có lẽ vì vậy mà loài rắn được xem là con vật thiêng, trở thành biểu tượng tô-tem của nhiều dân tộc trên thế giới, trong đó có người Việt.

Đối với cư dân Việt cổ, đời sống nông nghiệp gắn chặt với yếu tố nước – nguồn sống không thể thiếu. Từ đó, tín ngưỡng thờ thủy thần, trong đó có thần rắn, hình thành như một dấu ấn văn hóa đậm nét. Nước không chỉ đảm bảo tưới tiêu, mang lại mùa màng bội thu, mà còn tiềm ẩn những tai họa lớn như lũ lụt và thiên tai. Nước mang tính hai mặt: vừa là nguồn sống, vừa là sức mạnh hủy diệt, nhưng đồng thời cũng là biểu tượng của sự hồi sinh. Trong tâm thức người Việt, nước đồng nhất với quốc gia ("Đất + Nước"), và được tôn kính như "Mẫu" – mẹ nước, thể hiện qua các câu tục ngữ như "Nhất thủy, nhì hỏa" hay "Nhất nước, nhì phân".

Tâm lý vừa tôn sùng, vừa sợ hãi, vừa muốn chế ngự lại vừa muốn thần phục nước chính là nền tảng để tín ngưỡng thờ thần rắn hình thành và phát triển. Hình tượng rắn, biểu trưng cho nước, mang tính biểu tượng sâu sắc và gắn liền với đời sống cư dân trồng lúa nước, trở thành một nét đặc trưng của văn hóa Việt từ thời nguyên thủy đến nay.

Đối chiếu với hình tượng rắn trên hiện vật dao găm được khai quật tại làng Vạc, có thể thấy tín ngưỡng thờ rắn – biểu trưng cho nước – đã gắn bó với đời sống nông nghiệp của người Việt cổ từ rất lâu đời, ít nhất hơn 3.000 năm. Đối với cư dân nông nghiệp lúa nước, rắn không chỉ là loài vật thông thường mà còn được coi là biểu tượng linh thiêng, đại diện cho tâm linh, tôn giáo và quyền uy. Rắn được tôn sùng như một vị thần tối cao, biểu tượng của sức mạnh, không thế lực nào có thể chế ngự. Điều này được thể hiện rõ qua hình tượng độc đáo trên dao găm: một con rắn nhỏ bé nhưng có thể ngậm chặt bốn chân của một con voi khổng lồ.

Hơn thế nữa, hình tượng hai con rắn quấn chặt lấy nhau còn mang ý nghĩa biểu trưng cho sự hài hòa âm dương, thể hiện ước vọng của con người về sự sinh sôi nảy nở, mùa màng bội thu. Đây cũng là sự khẳng định sức mạnh đoàn kết của dân tộc – sức mạnh giúp họ chiến thắng thiên nhiên, ác thú và kẻ thù.

Chiếc dao găm cán tượng rắn ngậm chân voi làng Vạc hội tụ đủ 3 yếu tố để trở thành bảo vật quốc gia: hiện vật gốc độc bản, hình thức độc đáo, và giá trị đặc biệt trong việc phản ánh lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc. Đây không chỉ là minh chứng cho nền văn hóa nông nghiệp lúa nước lâu đời và phát triển rực rỡ của cư dân Đông Nam Á, mà còn góp phần khẳng định ý nghĩa tâm linh, tín ngưỡng vật tổ của người Việt cổ. Rắn, được coi là linh vật gắn bó mật thiết với đời sống cư dân, đã trở thành một biểu tượng trường tồn, in đậm trong văn hóa và tín ngưỡng Việt Nam từ xưa đến nay./.