Biểu tượng hoa sen trong Phật giáo

Cách đây 5.000 năm, người Ai Cập cổ đại đã thể hiện lòng sùng kính đối với hoa sen và dùng sen trong nhiều nghi thức tế lễ. Sau đó, sen đã được phổ biến ra nhiều vùng khác như Ba Tư, Ấn Độ và Trung Quốc đến các quốc gia khác nữa, trong đó có khu vực Đông Dương.

Ý nghĩa biểu tượng của hoa sen

Tại Ấn Độ, cái nôi của Phật giáo, hình ảnh hoa sen mọc trên bùn đã được coi là biểu tượng của đạo đức và thể hiện cho sức mạnh tinh thần. Hoa sen tám cánh như một biểu tượng của sự hài hòa trong vũ trụ. Sen được coi là mang nhiều đức tính gần gũi với cuộc đời của bậc giác ngộ, nói lên được những lời dạy của Đức Phật, cho nên được coi là vi diệu.

Sen ẩn sâu dưới bùn xa lìa trần cấu gọi là u vi, giống như cuộc đời của người tu hành luôn tránh xa những điều trần tục, cuộc đời ấy là sự dâng hiến âm thầm, là nỗ lực vươn đến sự giải thoát chứ không khoe khoang.

Sen khiêm tốn không khoe tài đua sắc với các loài hoa khác trên đồng nội gọi là ẩn vi, thể hiện sự khiêm nhường như cuộc đời tu hành của người phật tử. Lá sen ngửa rộng lên trời với những thớ mạch như nét vẽ của thiên nhiên gọi là tế vi. Tất cả mặt phải của lá đều hướng lên tượng trưng cho sự thành tâm.

Mọi thành phần của sen đều có công dụng, hoặc để chữa bệnh, hoặc để ăn, được gọi là tinh vi, cũng giống như thân, khẩu, ý của một người phật tử biết thúc liễm thân tâm luôn luôn có công dụng cứu người giúp đời.

Sen không sớm nở tối tàn, mà sáng thì nở để đến đêm lại búp; được gọi là ẩn hiện tùy nghi diệu. Người phật tử khi cần thì ra mặt, khi không cần thì lẳng lặng ẩn cư.

Sen chẳng vì mùa Xuân mà khoe hương sắc, chẳng theo mùa Thu mà úa tàn, mỗi năm mang một thân mới, một hoa mới; được gọi là hàn thử bất thiên diệu. Người phật tử cũng vậy, không vì gặp được thuận duyên thì hăng hái đến khi đối mặt với trở ngại thì bải hoải buông xuôi, mà luôn luôn tinh tấn hướng tới con đường giải thoát trong lúc vẫn dũng mãnh cứu người giúp đời.

Cuộc đời sen lại còn như là một minh họa cho thuyết luân hồi của nhà Phật. Dưới mặt nước trầm mặc sau mùa sen tàn lụi ta tưởng chừng chôn dấu đời sen mãi mãi. Nhưng không, dưới ấy không có gì mất đi, chỉ là sự chuẩn bị cho một kiếp mới hiển hiện. Sen tàn, sen nở, sen tàn... cũng chỉ là vòng luân hồi thường tình như quan niệm Phật giáo bấy lâu.

Sen có hoa quây quần hạt, hạt xúm xít trong hoa gọi là tổng biệt tề chương diệu; biểu thị cho lối sống của Tăng già luôn gắn bó với nhau trong tinh thần lục hòa mà từng cá nhân một vẫn tự chủ.

Sen vừa là hoa vừa là quả gọi là nhân quả đồng thời diệu, là minh họa khác cho thuyết nhân quả của Phật giáo. Nhờ tất cả các đức tính cao quý đó mà sen gần gũi Đức Phật, biểu thị được ý Phật.

Hình ảnh sen trong kiến trúc

Trong kiến trúc Phật giáo, hình ảnh hoa sen đã được đưa vào trang trí ở vị trí chủ đạo. Ngay từ việc chọn thế đất làm chùa, người ta cũng phải lưu ý đến”… bên phải có hình hoa sen tràng phướn, lọng báu…”. Hoa sen cũng nằm trong biểu tượng tòa sen nơi Phật ngự.

Tòa sen vừa là bệ đỡ cho pho tượng cao hơn, uy nghi hơn vừa mang ý nghĩa Đức Phật là đấng giác ngộ, đã tìm ra chân lý nên ngồi trên tòa sen để thể hiện sự thanh tịnh tỏa sáng về trí tuệ.

Tòa sen biểu thị Phật tánh nơi một con người đã phát triển rực rỡ. Đài sen thường được tạo thành hai lớp cánh hoặc ba lớp cánh ở dạng nở xòa mềm mại, nét cong uốn khá sắc sảo. Một lớp cánh quay xuống theo bàn tay phải của Phật biểu hiện sự nhu thuận, một lớp cánh quay lên nâng đỡ Đức Phật biểu hiện sự điều phục.

Tượng Phật dù đứng hay ngồi cũng đều ngự trên tòa sen nhiều tầng. Đó là sự biểu hiện của linh thiêng thoát tục, sự nảy nở tinh thần hướng thiện.

Sen còn được thể hiện trên các kiến trúc ở cổng chùa và ở các tháp. Cổng chùa thường là cổng tam quan, nghĩa là cửa giới, cửa định và cửa tuệ. Đó là ranh giới giữa cõi thánh với cõi phàm, lại thể hiện phương châm tu hành của người Phật tử.

Vì lẽ đó, những họa tiết trang trí trên trụ cổng thường là cảnh sắc thanh tịnh hay truyện tích nhà Phật, trong đó không thể thiếu họa tiết hoa sen.

Hoa sen được đắp nổi trên trụ cột với một hoặc hai lớp cánh cong, thanh mảnh. Trên những ô hộc cổng chùa, họa tiết hoa sen là cả một đóa sen tám cánh rõ ràng. Ba cánh dưới tượng trưng cho Tam bảo Phật-Pháp-Tăng. Năm cánh trên tượng trưng cho năm hạnh của năm vị Phật và Bồ-tát mà người phật tử muốn hướng tới.

Nét mới tháp chùa Việt Nam

Vào trong không gian chùa, hình ảnh ngôi tháp tạo nên điểm nhấn khá độc đáo. Ở Việt Nam, tháp và chùa là hai công trình độc lập khác hẳn với ngôi tháp ở quê hương Phật giáo Ấn Độ. Đặc biệt, ở Huế đã hình thành hệ thống tháp mộ với lối kiến trúc đặc trưng. Trong đó họa tiết hoa sen được trang trí trên chóp tháp mang ý nghĩa sâu sắc. Ở trường hợp này ngôi tháp chính là tòa cửu phẩm liên hoa.

Hình ảnh hoa sen còn được trang trí trên chuông chùa. Bằng chất liệu đồng, những họa tiết hoa văn trên thân chuông được thể hiện rất tinh xảo. Đặc biệt, hình ảnh hoa sen được trang trí tỉ mỉ trên vai và miệng chuông khá thẩm mỹ. Cánh sen thường đan lẫn tua quấn, hoặc được cách điệu bằng những đường cong như lượn sóng…

Đã bao đời nay, trong nghệ thuật và kiến trúc Phật giáo, ta thấy người thể hiện luôn tìm cách đưa hình ảnh hoa sen vào với ý hướng biểu thị những chiều sâu ý nghĩa của hoa sen. Vì thế mà có người cho rằng Đạo Phật là đạo “Hoa sen”.