GS.TS Mạch Quang Thắng - Hành trình theo chân Bác
“Nghề chọn người, đó như là mối nhân duyên tiền định của cuộc đời tôi. Từ con đường nghiên cứu khoa học, đến tiếp cận, tìm hiểu và nghiên cứu về con người, tư tưởng Hồ Chí Minh và Đảng cộng sản Việt Nam là một con đường càng đi càng thấy rộng dài”… (GS.TS Mạch Quang Thắng). Trên con đường ấy, ông đã thể hiện bản lĩnh, tài năng và sự trung thực của một người làm sử, với những tác phẩm có giá trị thực tiễn và thời đại sâu sắc.
Lê Xuân / Kỹ thuật: Hồng Toại • 19/09/2025
Quê hương của Giáo sư Mạch Quang Thắng ở phường Quỳnh Mai, vùng biển nên thơ gắn với đền Cờn, ngôi đền linh thiêng bậc nhất xứ Nghệ. Thế hệ ông, được sinh ra trong thời kỳ miền Bắc bước vào xây dựng chủ nghĩa xã hội, chống chiến tranh phá hoại của đế quốc Mỹ. Hồi đó, bậc học cấp 3 là 10/10 chứ không phải 12/12 như sau này. Lớp học tranh tre nứa lá, khi có chiến tranh, mượn cả nhà dân để học. “Lớp học có khi nửa chìm, nửa nổi để tránh bom đạn, thế nên, hễ trời mưa là nước ngập tới nửa lớp. Những lúc ấy, học trò đành lội nước vào bàn ngồi học. Cả lớp chỉ có mỗi bục để tấm bảng đen và chỗ ngồi của thầy cô giáo là nhô cao lên, không bị ngập nước. Có lần thầy giáo dạy Toán gọi một học trò lên bảng làm bài tập, cậu ta lội bì bõm không may bị ngã, ướt nhèm. Cả lớp cười lăn, còn thầy giáo thì hốt hoảng lao ngay xuống đỡ, quần áo thầy cũng bị loang bùn. Những lần sau, lúc nước ngập lớp, không thấy thầy gọi ai lên bảng nữa”. (“Chọn nghề - nghề chọn”, GS.TS Mạch Quang Thắng)
Tốt nghiệp cấp 3, ông được trường chọn đi học đại học ở nước ngoài. Địa điểm khám sức khỏe ở huyện Đô Lương, cách nhà gần trăm cây số. Mượn được xe đạp đã khó, đi được đến nơi, càng vất vả hơn. Vừa tới, ông đã vội vàng vào khám ngay, kết quả là bị loại, vì sức khỏe không đảm bảo.
Đó âu cũng là cơ duyên, để giữa tháng 10 năm 1970, chàng trai Mạch Quang Thắng nhận được giấy báo của Trường Đại học Tổng hợp gọi nhập học. Một mình ông chuẩn bị hành trang đơn giản để lên đường đến Thủ đô. Lần đầu tiên, ông cuốc bộ từ Ga Hàng Cỏ tới Bờ Hồ, cũng là lần đầu tiên ông thấy hồ Hoàn Kiếm, cầu Thê Húc, đền Ngọc Sơn và tháp Rùa. Cái gì cũng lạ lẫm với ông. Cứ thế, ông tới số nhà 16 phố Lê Thánh Tông làm thủ tục nhập học.
Hà Nội đang vào Thu, chút chớm lạnh và heo may xào xạc, hòa với chút hương sữa nồng nàn, khiến bước chân ông nhẹ lâng lâng. Ông đã chính thức trở thành sinh viên khoa Sử khóa 15, Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội, bắt đầu một hành trình học tập mới.
Chiến tranh, trường học sơ tán nhiều nơi, từ huyện Thanh Oai, huyện Ba Vì – Hà Tây cho đến huyện Yên Phong, tỉnh Hà Bắc… Vất vả, thiếu thốn song bù lại, khóa sinh viên Sử năm ấy được học với tứ trụ của nền sử học nước nhà: Các thầy Đinh Xuân Lâm; Phan Huy Lê, Hà Văn Tấn; Trần Quốc Vượng, cùng nhiều giảng viên tâm huyết, thắp nên niềm đam mê, nhiệt huyết, và lẽ sống nhân văn, cao thượng. Trường sơ tán, các sinh viên được sống trong các làng quê cùng với người dân bản địa, khoảng thời gian lên lớp cũng không được nhiều, nhưng càng về sau, ông Mạch Quang Thắng càng nhận ra, đó là khoảng thời gian vô cùng quý giá. Những người thầy lớn đã truyền kiến thức và lớn hơn là nuôi dưỡng niềm đam mê nghiên cứu khoa học cho lớp sinh viên năm ấy.
Sau 5 năm miệt mài học tập, Mạch Quang Thắng được phân về công tác ở Ban nghiên cứu Lịch sử Đảng Trung ương, làm việc ở tổ nghiên cứu thời kỳ Đảng lãnh đạo cách mạng Xã hội chủ nghĩa. Ông bắt đầu tham gia nghiên cứu và biên soạn lịch sử Đảng như: Văn kiện Ðảng 1930-1945, 1945-1954; các công trình nghiên cứu về thân thế, sự nghiệp, tư tưởng Hồ Chí Minh và các đồng chí lãnh đạo Ðảng...
Tháng 10/1982, ông được cơ quan cử đi làm nghiên cứu sinh ở Viện Lịch sử Đảng, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Bungari. Một bước ngoặt lớn trong con đường nghiên cứu, tạo cơ sở để sau này ông trở thành giáo sư trẻ tuổi nhất của ngành Sử học nước ta.
Cũng trùng hợp ngẫu nhiên, ngày ông sang làm nghiên cứu sinh, cũng đúng vào dịp tháng 10, dọc hai bên đường từ sân bay về trường là những luống hoa hồng dài như bất tận, loang nét nắng vàng Thu thơ mộng vùng Ban căng. Ngày đó, đất nước còn khó khăn, đi học nước ngoài đồng nghĩa với gánh trên vai những áp lực nặng nề. Vừa vươn lên học và học, làm chủ ngôn ngữ thứ 2 và tiếp nhận vốn tri thức, phương pháp luận mới mẻ; vừa phải tiết kiệm và tiết kiệm, để mua cái gì đó gửi về giúp nhà trong lúc đang đói kém. Hai nhiệm vụ đều khó như nhau. Có lúc ông tưởng như mình khó lòng vượt qua được.
Một trong những thu nhận lớn nhất của ông trong khoảng thời gian du học ở Bungari, chính là phương pháp luận trong nghiên cứu khoa học lịch sử: Luôn tôn trọng sự thật, nói rõ sự thật và viết đúng sự thật. Đó chính là nguyên tắc ông sử dụng để thực hiện các công trình, tác phẩm của mình.
Là người học sử, ngay từ khi ngồi trên ghế nhà trường, Giáo sư, Nhà giáo Nhân dân Hà Văn Tấn đã dạy học trò: “Biết sự thật không dễ, và dám nói lên sự thật nhiều khi càng khó hơn. Muốn viết sử phải biết phương pháp sử học và trước hết phải là người trung thực, chứ không phải tên cơ hội”.
Ông cũng đọc nhiều bài học từ sử ký Tư Mã Thiên của Trung Quốc. Câu chuyện thời Xuân Thu kể rằng: Ba anh em quan Thái sử Bá, Thái sử Trọng, Thái sử Thức lần lượt bị chém đầu chỉ vì dám viết sự thật: "Tướng quốc nước Tề là Thôi Trữ giết vua", chứ không chịu viết như lệnh của Thôi Trữ là “Tiên Vương chết vì bệnh nặng”. Đến người em thứ tư là Quý, vào triều thay các anh làm quan Thái sử, người em này vẫn viết: “Hạ ngũ nguyệt Thôi Trữ thích quân”.
Thái sử Quý đã có câu nói khảng khái với Thôi Trữ để muôn đời sau phải nghĩ về cái nguyên tắc bất di bất dịch đó trong việc hành nghề sử: "Ông có thể giết chết Thái sử nhưng không thể giết chết được sự thật".
Song, để viết đúng, viết rõ sự thật lại không dễ dàng. Cả một đời ông đăm đắm đi tìm sự thật. Thời đại 4.0, người ta có nhiều kênh thông tin, tưởng như tiếp cận sự thật dễ dàng hơn. Nhưng cũng không phải vậy.
Có người cho rằng: Dựa vào kết quả điều tra xã hội học (bằng phiếu hỏi) là chính xác lắm, nhưng chính GS Mạch Quang Thắng đã từng thấy sự không chính xác từ những điều tra kiểu đó. “Người viết sử biết tin vào con số nào đây? Viết sử không tránh khỏi miêu tả sự kiện, con số. Nhưng sự kiện và con số nào nói lên sự thật? Miêu tả không khéo thì lại sa vào “chủ nghĩa miêu tả”, mà có người dùng thuật ngữ Pháp là anecdotisme. Tôi thấy trong viết sử, có người cứ mê tín các con số của các đối tượng nghiên cứu đưa ra. Đã mê tín các con số của đối tượng đưa ra thì cái chuyện lấy nhận định của đối tượng làm nhận định của chính mình là chuyện thường, mặc dù nhận định đó là rất chủ quan, không đúng sự thật.
Thực ra, nếu làm như vậy thì người nghiên cứu sử đã đi từ chủ nghĩa miêu tả tiến đến chủ quan, định kiến, mà nhiều người dùng thuật ngữ Pháp để diễn tả là “chủ nghĩa đóng màu” (fixisme). (GS Mạch Quang Thắng, “Lịch sử là hồn thiêng của giống nòi và là trí khôn của dân tộc”, Tạp chí điện tử Giáo dục Việt Nam; 29/11/2015).
Theo GS Mạch Quang Thắng, không thể dựa vào các báo cáo viết, mà có điền dã, có thực tế, có nghiên cứu cho ra đầu ra đũa mới mong tìm ra sự thật, tìm ra chân lý. Trên con đường đó, không phải lúc nào cũng suôn sẻ, thuận lợi. Có những lúc âm thầm, kiên trì đeo đuổi, có khi hàng tháng, hàng năm, để tìm ra một con số biết nói, và bản chất thực của sự kiện. Lịch sử là một dòng chảy, phản ánh quy luật khách quan của cuộc sống. Chỉ khi phản ánh đúng, chân thực cuộc sống thì trang sử đó mới phản ánh đúng tinh thần của thời đại, tìm ra những bài học thiết thực cho hôm nay và mai sau. Là người làm sử chân chính, cả một đời, Giáo sư Mạch Quang Thắng đã trăn trở để lồng lịch sử vào những vấn đề mang tính thời sự thực tiễn. Tiếng nói của ông mang tính khách quan, tin cậy, được bắt nguồn từ sự hiểu biết phong phú, sâu sắc về Chủ nghĩa Mác Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, giải quyết các vấn đề đặt ra từ cuộc sống của nhân dân lao động.
Qua chặng đường 50 năm làm công tác nghiên cứu, GS.TS Mạch Quang Thắng đi sâu vào nghiên cứu 3 hướng chính: Lịch sử Đảng Cộng sản Việt Nam; Xây dựng Đảng Cộng sản Việt Nam; Tư tưởng Hồ Chí Minh. Được đào tạo bài bản, với sự tận tâm, trách nhiệm, các trang viết của GS Mạch Quang Thắng cung cấp một cái nhìn toàn diện, chân thực về bức tranh lịch sử Việt Nam cận hiện đại. Với bút pháp chân thực, dung dị, viết cho ai cũng có thể đọc, cho một người nghiên cứu, hay bạn sinh viên, thậm chí là một người già ham tìm hiểu, cũng có thể thâu nhận trọn vẹn nội dung mà ông muốn chuyển tải.
Đến nay, GS Mạch Quang Thắng là tác giả của 162 cuốn sách đứng tên riêng và viết chung với các cộng sự. Với quan điểm riêng, mỗi trang sách ông viết ra là cả một sự trăn trở, sự tìm tòi đầy công phu từ các nguồn tư liệu trong sách vở và thực tế… Mỗi một công trình là một dấu ấn trên con đường nghiên cứu khoa học của ông. Con đường ấy không bao giờ bằng phẳng mà có những chông gai, đòi hỏi sự kiên trì, đam mê. Với ông, người nghiên cứu khoa học, suy đến cùng cũng là nô bộc của dân, phục vụ nhân dân, viết ra những vấn đề đặt ra từ thực tiễn cuộc sống, nhằm đưa lại hạnh phúc cho nhân dân, ấm no cho dân tộc mình.
Tác phẩm của ông về xây dựng Đảng, lịch sử Đảng vừa có tính hệ thống, toàn diện, vừa có tính trọng điểm, trở thành những tư liệu quý cho ngành khoa học xã hội nhân văn, đặc biệt là các nhà chính trị, nhà nghiên cứu. Bên cạnh đó, GS Mạch Quang Thắng dành tâm huyết rất lớn nghiên cứu về cuộc đời và tư tưởng Hồ Chí Minh. Với ông, đó là một mảng đề tài lớn, hấp dẫn.
Vẫn là cách kể chuyện rủ rỉ, tâm tình ấy, câu chuyện từ một làng quê xứ Nghệ, đến bối cảnh lớn của thời đại cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX qua tác phẩm “Hồ Chí Minh – con người của sự sống” đã được dựng lên một cách sống động. Trong đó, nhiều chi tiết mới như quãng đời hoạt động cách mạng của Bác từ năm 1930 đến 1941 được soi sáng bởi các nguồn tài liệu tin cẩn. Ngòi bút của một nhà làm sử, có lúc cũng mênh mang niềm xúc động, có lúc, tha thiết nỗi nhớ thương Người…, hòa theo mạch cảm xúc của người dân các vùng miền hướng về Bác. “Hồ Chí Minh – con người của sự sống”, một tác phẩm viết trong 5 năm, thu thập tài liệu trong 10 năm, là một trong những tác phẩm GS Mạch Quang Thắng tâm đắc.
GS Mạch Quang Thắng kể rằng, lúc viết tác phẩm này, ông vẫn chưa một lần được gặp Bác. Nhưng không phải cứ nhất thiết sống trong lòng sự kiện mới hiểu sự kiện. Bằng những tài liệu của chính Hồ Chí Minh để lại và các nguồn tài liệu trong và ngoài nước, với quan điểm không thần thánh hóa, tác phẩm đã đưa người đọc qua từng trang nhận thức, tìm hiểu về cuộc đời cao cả của Người từ những hành động, việc làm bình dị nhất… Cuốn sách đã dựng nên một chân dung toàn diện về con người đạo đức cách mạng, về tư tưởng tiến bộ vượt tầm thời đại của một vĩ nhân. Từ đó, nêu ra những bài học lớn của một Đảng cộng sản cầm quyền và con đường đi lên CNXH ở Việt Nam, theo quan điểm và tư tưởng Hồ Chí Minh.
Mạch nguồn văn hóa xứ Nghệ hiển hiện trong mỗi việc đời thường, khiêm nhường, nhưng sâu sắc, giản dị nhưng quyết liệt, đi đến tận cùng các vấn đề cần nghiên cứu. Có lẽ, không có một tấm lòng ham học hỏi, khao khát được cống hiến, vì một lý tưởng tốt đẹp, Giáo sư đã không trăn trở đến vậy. Đâu đó, hiện lên dáng dấp của một ông đồ Nghệ, dù Giáo sư đã gắn bó với Hà Nội hơn 50 năm. Vẫn là sự khát khao đi đến tận cùng của một sự việc, vẫn là lối nói chuyện chân thành, thẳng thắn, và vẫn yêu món quà quê: Cà xứ Nghệ, cho dù đã sống xa quê đến hơn nửa thế kỷ.
50 năm làm công tác nghiên cứu, GS Mạch Quang Thắng đồng thời cũng là một giảng viên của Học viện quốc gia Hồ Chí Minh. Ông quan niệm: Nghiên cứu là gốc rễ của bài giảng, sẽ không có một bài giảng tốt nếu không có nghiên cứu sâu. Như con ong cần cù tạo mật, cả cuộc đời, ông đã lặng lẽ tiếp nhận kiến thức, không ngừng lan tỏa qua những bài giảng lý luận thấm đẫm chất nhân văn, những công trình nghiên cứu khoa học có giá trị. Đến nay, ông đã hướng dẫn thành công 12 đề tài luận án tiến sĩ, 19 luận văn thạc sĩ, và chủ nhiệm 20 đề tài khoa học cấp Nhà nước, cấp bộ, gần 600 bài đăng trên các tạp chí khoa học trong và ngoài nước…
Cả cuộc đời nghiên cứu về Bác và tư tưởng Hồ Chí Minh, GS Mạch Quang Thắng học Người từ tác phong, đến lối sống và phong cách làm việc. Với ông, học Bác không khó… Mỗi ngày chúng ta cố gắng làm một việc thiện, nhân lên những điều tốt đẹp, nhân lên những việc làm ý nghĩa, đó cũng là một cách học tập làm theo tấm gương đạo đức của Người, vì một tương lai tốt đẹp hơn.
.jpg "'Người thợ cày' trên 'cánh đồng' BTA")
