Khám phá Mường Quàng: Bài cuối: Thương nhớ dấu xưa

(Baonghean) - Mường Quàng - cái tên ấy từ lâu không còn được dùng chính thức nữa. Và, có rất nhiều những lễ hội ngày nay đã vắng bóng trong đời sống tinh thần của con người nơi đây.

Ngay cả những chốn linh thiêng như một ngôi miếu, ngôi đền thờ cũng nhanh chóng biến mất một khi những nghi lễ tín ngưỡng không còn được duy trì. Đây cõ lẽ cũng là điều đáng quan tâm, khi những giá trị văn hóa tinh thần một thời đứng trước nguy cơ mai một.
“Mơ được đi hội”
Lại nói về già bản Lang Văn Ngọ ở bản Mỏng 3 xã Cắm Muộn huyện Quế Phong, người rất hiếm hoi còn hình dung được khá đầy đủ bức tranh Mường Quàng xưa. Ông kể rằng: Ngày trước ở Mường Quàng có hội “Hồ xố Phá Pủ” rất đặc sắc vì chỉ có ở mường cổ này. Cũng như những hội cúng bản, đây đơn giản chỉ là một sinh hoạt tâm linh nhưng nó gắn liền với Mo Phan, người lập nên Mường Quàng. Lễ hội này là dịp để người dân trong mường ghi nhớ công ơn của Mo Phan.
Có sự tích nửa hư nửa thực rằng khi về già, đôi tai của Mo Phan trở nên nghễnh ngãng. Dân bản mỗi khi muốn báo việc với ngài phải đến hang Mẹ Mọn và nói thật to. Người ta gọi là tiếng “hồ xố”. Đến nay chẳng mấy ai còn hiểu nghĩa của tiếng “hồ xố” là gì mà chỉ nhớ rằng hội này được tổ chức ở bản Nặm Chọc, nơi có Phá Pủ. Cũng theo truyền thuyết dân gian, Mo Phan sau khi mất được người dân trong mường chôn cất tại một trong những ngọn núi cao nhất vùng. Người ta tin rằng, từ ngọn núi này, ngài sẽ nhìn bao quát và vẫn cai quản được toàn khu vực Mường Quàng.
Hội “Hồ xố Phá Pủ” được người dân trong mường tổ chức hàng năm để tưởng nhớ Mo Phan và công lao  của ngài với bản mường. Vào ngày hội, dân bản mổ lợn cúng Mo Phan. Theo trí nhớ của ông Lang Văn Ngọ thì hội này thường được tổ chức vào tháng 7 âm lịch.  Cũng như một số lễ hội khác ở miền Tây Nghệ An, sau 3 năm làm hội nhỏ chỉ cúng lợn cả mường lại có một hội lớn cúng trâu.
Người chủ lễ trong những ngày hội của mường gọi là ông “đăm” và một người hỗ trợ cúng bái gọi là ông “chà”. Ông “chà” là người thừa lệnh thực hiện bất kỳ công việc nào mà ông “đăm” giao phó. Về căn bản, lễ hội “Hồ xô Phá Pủ” chỉ khác các lễ hội khác về mục đích và bài cúng. Trong khi cúng, ông “đăm” sẽ nói lời “hồ xố”. Có nói vậy thì Mo Phan mới nghe thấy mà về dự hội. Thế nhưng nó có ý nghĩa đặc biệt trong tâm thức người Mường Quàng, có lẽ bởi nó liên quan chặt chẽ đến người sáng lập mường là Mo Phan.
Nơi thờ nàng Nguộc, người có công  truyền nghề dệt cho người dân Mường Quàng  giờ đã mục nát.
Nơi thờ nàng Nguộc, người có công truyền nghề dệt cho người dân Mường Quàng giờ đã mục nát.
Cũng như nhiều lễ hội đã nhắc đến trong những bài viết trước của chuyên đề, hội “Hồ xố Phá Pủ” hiện nay không còn xuất hiện trong đời sống tinh thần của người Mường Quàng nữa vì nhiều lý do, trong đó có chính sách bài trừ mê tín dị đoan trước đây. Một lý do khác khiến những lễ hội không còn được duy trì bởi nó quá tốn kém. Có những lễ hội phải giết trâu cúng tế làm ảnh hưởng không nhỏ đến việc phát triển kinh tế của cộng đồng. Và còn có một nguyên nhân khách quan nữa là xu thế mới của xã hội cũng ảnh hưởng nhiều đến các lễ hội truyền thống nói chung và ở Mường Quàng nói riêng. Ngày nay, giới trẻ đã có những cách tiếp xúc với nhau rất khác so với truyền thống. Sự phát triển của giao thông khiến không gian bản mường trở nên chật chội đối với giới trẻ. Họ đã biết đến và bị cuốn hút bởi những thú vui hện đại. Sự phát triển của công nghệ thông tin, internet khiến khoảng cách địa lý không còn là rào cản nữa. Nhiều bạn trẻ đã biết lên mạng tìm bạn đời và cũng đã có không ít các cặp đôi người dân tộc thiểu số nên duyên nhờ mạng xã hội. Có lẽ chính vì thế mà những lễ hội như “Căng Kím” (đồi sim) và hội Thằm Mẹ Mọn đã mai một từ hàng chục năm nay. Điều này để lại nỗi tiếc nuối đối với những người đã từng gắn bó với những ngày hội đậm chất lãng mạn và hoang sơ này. Ông Lô Văn Quỳ trú bản Tỉn Pu- nơi có lễ hội “Cắng Kím” tâm sự:  Ngày trước mình cứ chờ tết đến là đi hội hang Mẹ Mọn, giữa năm có hội Cắng Kím. Bây giờ hội không còn nữa, thỉnh thoảng mình vẫn mơ thấy được đi hội đấy.” 
Tiếc nhớ những lễ hộ xưa cũng là tâm lý chung của những người như ông Lang Văn Ngọ hay anh Lang Văn Tuấn, cán bộ văn hóa xã Quang Phong. Anh cho biết, từng nghĩ đến chuyện đề nghị khôi phục lại một số lễ hội nhưng điều kiện vẫn chưa cho phép.
Mờ phai dấu tích...
Không chỉ có những lễ hội mà cả các địa danh nổi tiếng vốn được coi như vùng đất thiêng liêng trong đời sống cộng đồng nay cũng mờ phai dấu vết. Trong chuyến ghé thăm bản Cắm gần đây, một già bản dẫn tôi lên Pỏm Lắc Quai và bảo rằng bây giờ chẳng còn ai nhận ra nơi được cho là ranh giới giữa trời và đất này nữa. Cái gò đất và ngôi đền năm nào giờ chỉ còn một khoảng trống và gần như không còn một chỉ dấu nào để người ta nhận ra nó. 
Trong tâm thức của người Thái ở Mường Quàng, núi Phá Pủ ở bản Nặm Chọc xã Cắm Muộn là nơi an nghỉ của người lập Mường Quàng. Ông Vi Văn Hội cho biết, trên ngọn núi có cái hang đá người xưa chọn làm nơi tống táng chủ mường Mo Phan. Ngay cửa hang có bức tượng đá chẳng biết do thiên tạo hay chính người xưa đẽo gọt nên. Người ta tin rằng bức tượng là chân dung của Mo Phan. Cũng có người tin rằng tượng đá là hóa thân của Mo Phan. Sau khi ngài mất thi hài đã hóa đá.
Trẻ em bản Cắm thêu váy.
Trẻ em bản Cắm thêu váy.
“Ngày trước nhìn lên cửa hang là thấy ngài đang nghiêng đầu ngó xuống bản. Nhưng không biết ai đã phá mất rồi. Buồn lắm.” Theo ông Hội thì khoảng chục năm về trước bức tượng đá đã biến mất khỏi cửa hang. Dân bản cho rằng một người địa phương đã phá bức tượng đem bán cho những người chơi đá cảnh ở địa phương khác. Không chỉ có ông Hội tiếc bức tượng đá, ngày trước khi biết bức tượng đá bị phá, nhiều người trong bản tỏ ra rất bất bình. Ông Lang Văn Ngọ cho biết, bản thân cảm thấy buồn vì người dân đã không bảo vệ được những thắng cảnh như hang đá trên núi Phá Pủ và kể cả Thằm Mẹ Mọn ở bản Chiếng xã Quang Phong. Nhiều nhũ đá đẹp của hang động cũng bị những người kém ý thức phá hủy.
Dẫu vậy, khi đến với Mường Quàng hiện nay người ta vẫn còn cảm nhận được khá sâu sắc những nét đặc trưng của một không gian và nếp sống cổ xưa. Theo ghi nhận của chúng tôi ở bản Cắm (xã Cắm Muộn), những em nhỏ mới lên chín, lên mười vẫn chăm chỉ thêu thùa. Ngày chúng tôi ghé thăm bản người Thái này đang giữa mùa hè, các em nhỏ tranh thủ thêu cho mình những chiếc váy truyền thống. Những sơn nữ Mường Quàng vẫn ý thức rằng mình phải chuẩn bị váy đệp để sau này lập gia đình có cái mặc về nhà chồng. Nếu chuẩn bị được chiếc váy về nhà chồng sẽ là niềm tự hào đối với những cô dâu Thái. Những nét chấm phá này cho thấy những nếp sinh hoạt xưa vẫn chưa hẳn đã mất đi ở Mường Quàng. 
Hữu Vi - Đào Thọ

tin mới

Những 'cây cao bóng cả' giữ gìn bản sắc văn hóa truyền thống ở miền Tây Nghệ An

Những 'cây cao bóng cả' giữ gìn bản sắc văn hóa truyền thống ở miền Tây Nghệ An

(Baonghean.vn) - Được ví như những người “truyền lửa” thắp sáng những giá trị bản sắc văn hoá các dân tộc thiểu số, hiện những người cao tuổi ở miền Tây xứ Nghệ vẫn ngày đêm trao truyền những giá trị văn hoá của dân tộc mình với mong ước bảo tồn, gìn giữ cho muôn đời sau.

Ông Lang Vi Tịnh kể chuyện xưa của dòng họ cho cháu gái của mình. Ảnh Thành Chung

Chuyện về một dòng họ nổi tiếng ở miền Tây Nghệ An

(Baonghean.vn) - Ở  miền núi tỉnh Nghệ An, dòng họ Lang Vi được xem là "danh gia vọng tộc" với 3 đời liền có thành viên giữ chức Tri phủ phủ Tương Dương. Sau Cách mạng Tháng Tám đến nay, dòng họ Lang Vi cũng đã và đang có nhiều đóng góp trong công cuộc xây dựng quê hương, đất nước.

Phó Chủ tịch Quốc hội Trần Quang Phương thăm cán bộ, chiến sĩ Đồn Biên phòng Thông Thụ và hộ nghèo ở Quế Phong

Phó Chủ tịch Quốc hội Trần Quang Phương thăm cán bộ, chiến sĩ Đồn Biên phòng Thông Thụ và hộ nghèo ở Quế Phong

(Baonghean.vn) - Chiều 30/7, trong chương trình công tác tại Nghệ An, Thượng tướng Trần Quang Phương - Ủy viên Ban Chấp hành Trung ương Đảng, Phó Chủ tịch Quốc hội đã đến thăm, động viên cán bộ, chiến sĩ Đồn Biên phòng Thông Thụ, huyện Quế Phong và hộ nghèo tại xã Thông Thụ, huyện Quế Phong.

Điểm tái định cư

Người dân vùng lũ Kỳ Sơn thấp thỏm chờ tái định cư

(Baonghean.vn) - Cơn lũ quét lịch sử vào tháng 10/2022 đã khiến hàng trăm hộ dân Kỳ Sơn bị mất nhà cửa. Sau gần 1 năm chờ đợi, người dân vùng lũ vẫn chưa có nơi ở mới, nhiều hộ buộc phải dựng nhà tạm để sống trong khi mùa mưa lũ lại sắp cận kề.

Lê rừng

Xã vùng cao Kỳ Sơn vào mùa thu hoạch lê rừng

(Baonghean.vn) - Những ngày này, nhiều hộ dân ở xã Tây Sơn (huyện Kỳ Sơn) đang vào mùa thu hái mắc coọc (lê rừng). Đây là một loại cây ăn quả đặc trưng của đồng bào người Mông nên rất được người mua ưa chuộng.

Lãnh đạo tỉnh Nghệ An dự Lễ khánh thành cầu dân sinh ở bản biên giới

Lãnh đạo tỉnh Nghệ An dự Lễ khánh thành cầu dân sinh ở bản biên giới

(Baonghean.vn) - Sáng 14/7, đồng chí Hoàng Nghĩa Hiếu - Phó Bí thư Tỉnh ủy tới dự Lễ khánh thành cầu dân sinh bản Phà Mựt và khởi công cầu dân sinh bản Nhôn Mai, xã Nhôn Mai, huyện Tương Dương. Đây là các công trình do lực lượng Bộ đội Biên phòng Nghệ An kêu gọi, xây dựng hỗ trợ người dân vùng biên.

Niềm vui của 35 hộ đồng bào Đan Lai ở Con Cuông

Niềm vui của 35 hộ đồng bào Đan Lai ở Con Cuông

(Baonghean.vn) - Giữa những ngày nắng gắt, 35 hộ đồng bào Đan Lai ở bản Bá Hạ, xã Thạch Ngàn, huyện Con Cuông bất ngờ đón niềm vui khi được nhận quà tặng từ đoàn công tác chính quyền các cấp và tấm lòng hảo tâm của Nhóm thiện nguyện Niềm tin.

Nghề 'bế' gừng thuê ở Na Ngoi

Nghề 'bế' gừng thuê ở Na Ngoi

(Baonghean.vn) - Gừng là một trong những loại cây trồng chủ lực ở Na Ngoi (Kỳ Sơn). Trong mùa thu hoạch gừng, lao động trên địa bàn chủ yếu đi làm ăn xa, nhiều hộ đồng bào Mông đã thuê người Thái, Khơ Mú ở các địa bàn lân cận để "bế" (thồ - PV) gừng từ nương rẫy, vận chuyển về bãi tập kết.

Hội Nguyên – điểm du lịch mới ở miền Tây Nghệ An

Hội Nguyên – điểm du lịch mới ở miền Tây Nghệ An

(Baonghean.vn) -  Được đưa vào khai thác từ năm 2022, điểm du lịch Hội Nguyên ở xã Yên Thắng, huyện Tương Dương có sức hút đối với nhiều người. Về đây, du khách được hòa mình vào sông nước, núi rừng và có được những giờ phút thư giãn, trải nghiệm thú vị.
Hơ-Mông (H’mông), Mông, Mèo: Đọc, viết sao cho đúng?

Hơ-Mông (H’mông), Mông, Mèo: Đọc, viết sao cho đúng?

(Baonghean.vn) -  Là tộc người đã định cư ở Việt Nam hơn 400 năm, với số dân gần 1,4 triệu người, đông thứ 8 trong các dân tộc ở Việt Nam, nhưng tộc danh của người Mông vẫn chưa được công chúng hiểu và đọc , viết cho đúng. Ở Việt Nam, người Mông thường được gọi là “Hơ-Mông” hoặc “Mèo” ; còn trên các văn bản viết, người ta có khi viết “H’mông”, HMông, có khi lại viết Mông, Mèo. Như vậy, đâu mới là cái tên đúng nhất về dân tộc này và vì sao lại có những cách gọi , đọc, viết khác nhau như vậy? Bài viết dưới đây của một người Mông giải thích rõ về điều này.
Mùa nước đổ dưới chân Puxailaileng

Mùa nước đổ dưới chân Puxailaileng

(Baonghean.vn) - Thời điểm này đang vào mùa nước đổ ở Puxailaileng. Bà con bước vào vụ sản xuất mới trên những thửa ruộng bậc thang. Cuộc sống, sinh hoạt và cảnh sắc dưới “nóc nhà” miền Tây xứ Nghệ hiện lên như tranh vẽ, làm xao xuyến bất cứ ai khi ghé thăm.
ff

'Trốn nắng' ở vùng sinh thái Con Cuông

(Baonghean.vn) - Dòng sông Giăng xanh mát, thác nước Khe Kèm như mát xa vào thân người tắm ở giữa vùng rừng Con Cuông (Nghệ An) là những điểm đến lý thú để du khách "trốn nắng" hiệu quả trong mùa Hè. Đến đây du khách còn được thưởng thức nhiều món ăn đặc sắc do đồng bào chế biến và hòa mình vào tiếng khèn, khắc luống cùng điệu múa sạp sôi động.
Động lực mới phát triển miền Tây

Động lực mới phát triển miền Tây Nghệ An

(Baonghean) - Động lực mới với chính quyền và người dân nơi miền Tây Nghệ An khi Quốc hội phê duyệt Nghị quyết về “Đề án tổng thể phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021-2030” và Chính phủ cũng đã ban hành nghị quyết triển khai thực hiện.
Món rêu đá ngày Tết

Hấp dẫn, thơm ngon món mọc rêu đáy sông gói lá chuối ngày Tết

(Baonghean) - Từ nhiều đời nay, rêu đá ở dưới đáy các sông, suối trên thượng nguồn sông Lam được người dân miền núi xứ Nghệ xem như một loại thực phẩm phục vụ đời sống hằng ngày. Đặc biệt đối với đồng bào người Thái, rêu đá còn được dùng để chế biến ra nhiều món ăn truyền thống, ngon và đặc sắc trong dịp lễ, Tết.
Người có uy tín vùng đồng bào DTTS.

Tuyên dương 200 người có uy tín tiêu biểu vùng đồng bào DTTS ở Nghệ An

(Baonghean.vn) - Những người có uy tín trong đồng bào các dân tộc thiểu số đã phát huy vai trò tích cực, có nhiều đóng góp cho công cuộc xây dựng hệ thống chính trị, phát triển kinh tế - xã hội, đảm bảo an ninh, quốc phòng của tỉnh nói chung và các huyện miền núi nói riêng. Họ chính là cầu nối giữa Đảng, chính quyền với đồng bào các DTTS, nhân dân vùng miền núi.
ảnh đại diện ý kiến

Những thủ lĩnh nơi bản làng miền Tây xứ Nghệ

(Baonghean.vn) - Người có uy tín vùng đồng bào dân tộc thiểu số (DTTS) luôn tiên phong, đi đầu trong việc thực hiện các chủ trương, chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước; tuyên truyền, vận động đồng bào áp dụng các tiến bộ KHKT vào sản xuất, chăn nuôi; giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa tốt đẹp, xây dựng khối đại đoàn kết dân tộc. Về dự Hội nghị tuyên dương người có uy tín tiêu biểu trong vùng đồng bào DTTS tỉnh Nghệ An lần thứ 2, năm 2019 diễn ra vào chiều 15/10, các đại biểu gửi gắm nhiều tâm nguyện từ thực tiễn.
Có không gian vừa thoáng mát, vừa yên tĩnh dường như đã tạo cảm hứng đọc sách cho các em học sinh

Dãy nhà chờ độc đáo cho giáo viên và học sinh vùng cao Nghệ An

(Baonghean.vn) - Điểm Trường Tiểu học bản Khổi, thuộc Trường Tiểu học Tam Thái (Tương Dương - Nghệ An) chỉ có 2 phòng học, không có phòng chờ cho giáo viên và phòng đọc sách cho học sinh. Phụ huynh nơi đây đã cùng nhau góp tre, nứa, lá cọ để dựng lên những nhà chờ đẹp mắt, thân thiện.