Trung Đông: Sau cú sốc từ Doha, 'NATO Hồi giáo' có hình thành?
Cuộc tấn công bằng tên lửa hiếm hoi của Israel vào Qatar - một quốc gia Vùng Vịnh có căn cứ quân sự Mỹ lớn nhất khu vực - đã tạo ra một chấn động, buộc các quốc gia Arập phải xem xét lại chính sách quốc phòng. Giữa những lời kêu gọi về một hiệp ước phòng thủ chung kiểu "NATO Hồi giáo", các nhà phân tích nhận định một mô hình hợp tác linh hoạt hơn đang dần được hình thành.
Cú sốc từ Doha và sự lung lay của lòng tin Mỹ
Vụ tấn công tên lửa đạn đạo của Israel nhằm vào các thành viên Hamas đang họp tại thủ đô Doha, Qatar, cách đây khoảng 2 tuần, đã trở thành một bước ngoặt địa chính trị. Cuộc tấn công được thực hiện theo phương thức "từ bên kia đường chân trời" (over the horizon), khiến Qatar, dù được Mỹ cấp quy chế "đồng minh lớn ngoài NATO", gần như không thể tự vệ. 6 người đã thiệt mạng trong vụ việc.
Sự kiện này đã giáng một đòn mạnh vào niềm tin của các quốc gia Vùng Vịnh vào cam kết an ninh của đồng minh lớn nhất: Mỹ. Chuyên gia Kristin Diwan từ Viện Các Quốc gia Vùng Vịnh Arập tại Washington nhận định: "Cuộc tấn công của Israel... làm lung lay các giả định của Vùng Vịnh về mối quan hệ của họ với Mỹ và sẽ đưa họ đến gần nhau hơn".
Theo Sanam Vakil - Giám đốc Chương trình Trung Đông và Bắc Phi tại Chatham House, các nhà lãnh đạo Vùng Vịnh đang "tiến lên với việc theo đuổi quyền tự chủ chiến lược lớn hơn và ngày càng quyết tâm phòng ngừa rủi ro khi phụ thuộc vào Mỹ".
Làn sóng kêu gọi "NATO Hồi giáo" và hành động tập thể
Hậu quả của vụ tấn công, giới chính trị gia trong khu vực đã thúc đẩy mạnh mẽ ý tưởng về một liên minh phòng thủ chung. Tại hội nghị thượng đỉnh khẩn cấp do Liên đoàn Arập và Tổ chức Hợp tác Hồi giáo (OIC) tổ chức, các quan chức Ai Cập đã đề xuất một lực lượng đặc nhiệm chung kiểu NATO. Thủ tướng Iraq Mohammed Shia al-Sudani cũng kêu gọi một cách tiếp cận tập thể đối với an ninh khu vực.
Đáng chú ý, Hội đồng Hợp tác Vùng Vịnh (GCC), bao gồm 6 quốc gia Bahrain, Kuwait, Oman, Qatar, Saudi Arabia và Các Tiểu vương quốc Arập Thống nhất (UAE), đã tuyên bố kích hoạt điều khoản trong thỏa thuận phòng thủ chung, nêu rõ: "Tấn công một quốc gia thành viên sẽ được coi là tấn công tất cả".
Sau hội nghị, các Bộ trưởng Quốc phòng Vùng Vịnh đã đồng ý tăng cường chia sẻ tình báo, báo cáo tình hình trên không và nhanh chóng thiết lập một hệ thống cảnh báo tên lửa đạn đạo khu vực mới, cùng với các kế hoạch tập trận quân sự chung.
Động thái khác, Saudi Arabia cũng tuyên bố ký một "thỏa thuận phòng thủ chung chiến lược" với Pakistan - quốc gia Hồi giáo duy nhất sở hữu vũ khí hạt nhân - trong đó nêu rõ "bất kỳ hành động gây hấn nào chống lại một trong hai nước sẽ được coi là hành động gây hấn chống lại cả hai".
Tham vọng và rào cản: Mô hình nào khả thi?
Mặc dù có nhiều lời kêu gọi về một "NATO Hồi giáo" để đối trọng với Israel, các nhà quan sát vẫn tỏ ra thận trọng. Andreas Krieg, giảng viên cấp cao tại Đại học King’s London, cho rằng một liên minh kiểu NATO là "phi thực tế" vì nó sẽ ràng buộc các quốc gia Vùng Vịnh vào những cuộc chiến mà họ không coi là tối quan trọng đối với lợi ích của mình. "Không nhà lãnh đạo Vùng Vịnh nào muốn bị kéo vào một cuộc đối đầu với Israel vì lợi ích của Ai Cập, chẳng hạn," ông nói.
Thay vào đó, thế giới có thể chứng kiến sự hình thành của "Định dạng 6+2", theo phân tích của Cinzia Bianco, chuyên gia về các quốc gia Vùng Vịnh tại Hội đồng Quan hệ Đối ngoại Châu Âu (ECFR). "6+2" ám chỉ 6 quốc gia GCC cộng với Thổ Nhĩ Kỳ và Ai Cập.
Bianco tin rằng, mô hình này không phải là một cam kết phòng thủ kiểu Điều 5 của NATO, mà nhiều khả năng tập trung vào tập thể hóa an ninh và tư thế phòng thủ, và quan trọng nhất là gửi một thông điệp răn đe đến Israel. Trong đó, Thổ Nhĩ Kỳ được xem là "đối tác phi phương Tây đáng tin cậy nhất" do đã có quân đồn trú tại Qatar.
Sắp xếp lại bàn cờ địa chính trị
Các chuyên gia nhận định rằng những thay đổi nghiêm túc sẽ diễn ra âm thầm và chậm rãi ở hậu trường. Công việc quan trọng như chia sẻ dữ liệu radar, tích hợp hệ thống cảnh báo sớm hay cấp quyền đóng quân sẽ được giữ kín.
Bên cạnh đó, các quốc gia Vùng Vịnh đang tìm cách mở rộng quan hệ quốc phòng với các đối tác khác như Nga, Trung Quốc và Ấn Độ. Tuy nhiên, Sinem Cengiz từ Trung tâm Nghiên cứu Vùng Vịnh của Đại học Qatar, cho rằng không có đối tác bên ngoài nào có thể thay thế Mỹ một sớm một chiều do sự phụ thuộc sâu sắc vào công nghệ quân sự Mỹ.
Một điểm đáng chú ý là Mỹ thực tế chưa bao giờ công khai phản đối việc khu vực hóa quốc phòng của Vùng Vịnh.
Tuy nhiên, ý nghĩa chính trị đã thay đổi. Chuyên gia Krieg kết luận: Washington không còn được xem là "người bảo đảm an ninh tối thượng" mà là một đối tác có hỗ trợ mang tính có điều kiện và giao dịch. Các nhà lãnh đạo Vùng Vịnh đang điều chỉnh để tìm kiếm một cực an ninh do Vùng Vịnh dẫn dắt, một vị thế trung lập giữa Iran và Israel.
