Từ vị thế 'bên lề', Ankara sắp có vai trò mới ở Gaza?

Mâu thuẫn sâu sắc giữa Mỹ và Israel

Trong bức tranh ngoại giao phức tạp của Trung Đông, theo DW, dường như Tổng thống Thổ Nhĩ Kỳ Recep Tayyip Erdogan đang là một nhân vật được người đồng cấp Mỹ Donald Trump đặc biệt ưu ái. Trong nhiều tuần, ông Trump đã liên tục dùng những lời lẽ tốt đẹp khi nói về nhà lãnh đạo 71 tuổi của Thổ Nhĩ Kỳ. Tại cuộc gặp quan trọng về lệnh ngừng bắn ở Gaza, tổ chức tại khu nghỉ dưỡng Sharm el-Sheikh của Ai Cập vào giữa tháng 10, ông Trump đã xếp Tổng thống Erdogan ngồi ở hàng ghế đầu. Ông là một trong số ít các nhà lãnh đạo (cùng với Mỹ, Ai Cập, Qatar) ký vào tuyên bố chung ủng hộ lệnh ngừng bắn. Một lần nữa, ông Trump nhấn mạnh tình cảm rằng ông Erdogan là "một người bạn tốt" của mình.

Thái độ nồng ấm của Washington đối với Ankara hoàn toàn trái ngược với lập trường lạnh lùng, thậm chí thù địch, của Israel. Phó Tổng thống Mỹ JD Vance, trong chuyến thăm Israel gần đây, cũng lặp lại luận điểm của ông Trump. Ông Vance lưu ý rằng Thổ Nhĩ Kỳ đã "đóng một vai trò rất xây dựng" trong việc giải quyết xung đột Trung Đông cho đến nay và kỳ vọng điều này sẽ tiếp tục. Điều này đặt Mỹ vào thế đối lập rõ rệt với Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu và nội các của ông. Tel Aviv giữ quan điểm tiêu cực hơn nhiều về ông Erdogan, chủ yếu do mối quan hệ bị cho là thân thiết của ông với Hamas và những lời chỉ trích liên tục, gay gắt về cách Israel tiến hành cuộc chiến ở Gaza.

Sự rạn nứt này đã lộ rõ trong cuộc họp báo chung giữa ông Netanyahu và ông Vance vào hôm 22/10. Khi được hỏi về việc liệu quân đội Thổ Nhĩ Kỳ có khả năng trở thành một phần của "lực lượng ổn định quốc tế" ở Gaza hay không, ông Netanyahu trả lời: "Tôi có quan điểm rất mạnh mẽ về điều đó. Các bạn có muốn đoán xem đó là gì không?" Thông điệp rất rõ ràng: Israel không muốn thấy bất kỳ binh sĩ Thổ Nhĩ Kỳ nào bên trong Gaza.

Mối quan hệ Thổ Nhĩ Kỳ - Israel trên thực tế đã xấu đi rõ rệt trong 2 năm qua. Ankara cáo buộc chính phủ Israel "phạm tội diệt chủng" ở Gaza. Đáp lại, các chính trị gia Israel, đặc biệt là các Bộ trưởng cực hữu trong chính phủ Netanyahu, thường xuyên sử dụng những lời lẽ đả kích Thổ Nhĩ Kỳ. Phía Israel cũng cáo buộc Thổ Nhĩ Kỳ cho các thành viên Hamas ẩn náu. Mặc dù Thổ Nhĩ Kỳ thừa nhận có các thành viên Hamas (một số là kết quả của đợt trao đổi tù nhân trước đó với Israel) và những người khác thường xuyên đến thăm, Ankara phủ nhận việc Hamas thành lập văn phòng chính thức tại nước này.

Rủi ro và vai trò thực tế

Trong bối cảnh căng thẳng giữa hai đồng minh chủ chốt của Mỹ lên đến đỉnh điểm, câu hỏi đặt ra là: Tại sao ông Trump lại "kéo" Thổ Nhĩ Kỳ vào cuộc chơi, bất chấp sự phản đối của Israel? Hakki Tas, một nhà nghiên cứu chuyên về Thổ Nhĩ Kỳ và Ai Cập tại Viện Nghiên cứu Toàn cầu và Khu vực Đức (GIGA), nhận định với DW rằng đây là kết quả của sự định vị chiến lược khôn ngoan của Ankara. Theo đó, Tổng thống Trump muốn giải quyết vấn đề Gaza với chi phí quân sự và kinh tế thấp nhất có thể cho nước Mỹ. Và chính phủ Thổ Nhĩ Kỳ là "một trong số ít các tác nhân có thể vừa gây áp lực gián tiếp lên Netanyahu... vừa đồng thời có ảnh hưởng lên Hamas". Trong khi Mỹ đã có Qatar, nơi đặt trụ sở lãnh đạo chính trị của Hamas, để đàm phán, vai trò của Thổ Nhĩ Kỳ mang tính cân bằng và đa diện hơn.

Bên cạnh vị thế chiến lược, Thổ Nhĩ Kỳ còn sở hữu những năng lực thực tế không thể bỏ qua: Là một thành viên NATO có quan hệ chặt chẽ với phương Tây, Ankara có vai trò quân sự then chốt trong khu vực. Thêm vào đó, Thổ Nhĩ Kỳ có nhiều kinh nghiệm trong việc cung cấp viện trợ nhân đạo và hậu cần tái thiết ở Dải Gaza. Nước này sở hữu các tổ chức cứu trợ chuyên nghiệp như Cơ quan Quản lý Thảm họa và Khẩn cấp (AFAD) của Chính phủ, hay tổ chức Trăng lưỡi liềm Đỏ Thổ Nhĩ Kỳ. Các cơ quan này có bề dày kinh nghiệm đối phó với thảm họa và tình trạng di tản. Về năng lực tái thiết, các công ty xây dựng của Thổ Nhĩ Kỳ thuộc hàng lớn nhất thế giới, nhiều công ty trong số đó đã được hỗ trợ bởi các hợp đồng chính phủ hào phóng của ông Erdogan trong hai thập kỷ qua.

Việc tham gia vào tiến trình hòa bình Gaza mang lại cho Tổng thống Erdogan những lợi ích địa chính trị và đối nội vô cùng to lớn. Nhà phân tích Hakki Tas giải thích, động thái này mang lại cho ông Erdogan "ảnh hưởng địa chính trị", đặc biệt là trong mối tương quan với một Hamas ngày càng suy yếu và một Israel ngày càng mất đi sự ủng hộ. Ông Erdogan đã di chuyển từ vị thế "đứng bên lề" trở thành một "nhân vật trung tâm". Điều này mang lại uy tín và quan trọng là, nó thu hút được tình cảm ủng hộ Palestine từ những người ủng hộ ông ở trong nước. Burak Yildirim, một chuyên gia an ninh Thổ Nhĩ Kỳ, cho rằng việc có thể triển khai quân đội Thổ Nhĩ Kỳ vào Gaza sẽ là một "chiến thắng lớn về đối nội và chính trị" cho ông Erdogan. Nó sẽ giúp củng cố lập luận về hiệu quả chính sách đối ngoại của chính phủ Thổ Nhĩ Kỳ. Đối với những người theo đường lối cứng rắn ở Thổ Nhĩ Kỳ, một sự triển khai như vậy sẽ có ý nghĩa vô cùng to lớn.

Tuy nhiên, có một tính toán thực dụng khác. Sau các cuộc tấn công của Hamas ngày 7/10/2023 và chiến dịch quân sự đáp trả của Israel, ông Erdogan đã chịu áp lực rất lớn từ cử tri về quan hệ thương mại của Thổ Nhĩ Kỳ với Israel. Yildirim tin rằng ông Erdogan thực sự không muốn đặt chính quyền đang gặp khó khăn về kinh tế của mình vào một thử thách nữa về vấn đề này. Điều này ngụ ý rằng, ông Erdogan có thể đã thể hiện sự sẵn sàng thỏa hiệp với ông Trump về mặt kinh tế (với Israel) để đổi lấy một vai trò chính trị trung tâm trong vấn đề Gaza.

Mặc dù được Mỹ "trải thảm đỏ", vai trò tương lai của Thổ Nhĩ Kỳ vẫn còn nhiều rủi ro và giới hạn. Chuyên gia Burak Yildirim thẳng thắn nhận định, Thổ Nhĩ Kỳ không thể đơn phương mang lại một giải pháp cho cuộc xung đột Israel-Palestine, đặc biệt là khi nói đến giải pháp hai nhà nước. Thay vào đó, những gì Thổ Nhĩ Kỳ có thể làm là "đưa các bên xung đột và các bên liên quan khác vào bàn đàm phán". Ngay cả vai trò trung gian hòa giải này cũng rất mong manh. Có quá nhiều "lằn ranh đứt gãy" tiềm ẩn: Những bất đồng tiềm tàng với Ai Cập, cách tiếp cận hạn chế của Quốc hội Mỹ trong việc đối phó với ông Erdogan, và thậm chí cả sự chia rẽ trong nội bộ Hamas. Tất cả những điều này có thể làm loãng ảnh hưởng của Thổ Nhĩ Kỳ. Đây là lý do tại sao, người ta dự đoán, Thổ Nhĩ Kỳ sẽ tập trung chủ yếu vào các vấn đề nhân đạo và hậu cần ở Gaza. Còn các chủ đề chính trị và quân sự được coi là có rủi ro quá cao đối với Ankara vào thời điểm này.