Nghĩ ở 'rốn vàng' Tà Sỏi…

“Dấu tích” dưới chân núi Ốc

Chúng tôi biết đến danh xưng Tà Sỏi khoảng năm 2014 – 2015. Thời điểm đó, Tà Sỏi – vùng núi thuộc xã Châu Hạnh, huyện Quỳ Châu (cũ) – xuất hiện trên báo chí khá “dày”. Nguyên do nơi đây có khoáng sản vàng, và vì vàng, dẫn đến nạn khai thác “thổ phỉ” gây nên nhiều hệ lụy, đặc biệt là vấn nạn ô nhiễm môi trường, khiến cấp ủy và chính quyền huyện Quỳ Châu thời kỳ đó rất vất vả để truy quét, đẩy đuổi.

Trung tuần tháng 8/2025 này, cái tên Tà Sỏi bỗng xuất hiện trở lại trên một số trang viết, được lan truyền qua mạng xã hội với thông tin: Có doanh nghiệp được cấp phép thực hiện dự án khai thác vàng tại Tà Sỏi, và họ đã có những bước khởi động ban đầu.

Thông tin có phần đột ngột. Bởi như chúng tôi biết, nạn khai thác vàng “thổ phỉ” theo thời gian đã được đẩy lùi. Đến khoảng năm 2019 “vùng vàng Tà Sỏi” đã chìm vào quên lãng, thay vào đó, là vùng keo nguyên liệu Tà Sỏi. Nhưng “trăm nghe không bằng một thấy”, chúng tôi đã ngược lên Tà Sỏi.

Không như những “vùng vàng” Huồi Háng (huyện Quế Phong cũ) hay bản Xàn, Pu Phen (huyện Tương Dương cũ)…, đường lên Tà Sỏi khá thuận tiện. Theo tuyến QL48 qua địa bàn xã Quỳ Châu, đến cầu Khe Hán rẽ phải để men theo đường mòn, ngược dốc núi chừng 30 phút qua nhiều khoảnh rừng cây keo nguyên liệu đến chân núi Ốc. Tại đây, người dẫn đường là anh Cao Văn Tư, cán bộ Hạt Kiểm lâm Quỳ Châu mở máy xem tọa độ, rồi nói: “Đây là khu vực thực hiện dự án khai thác vàng, cũng là “rốn vàng” Tà Sỏi…”.

Núi Ốc (theo cách gọi của đồng bào Thái là lèn Hói, hoặc Phà Hói) là một ngọn núi đá cao vút. Vây bọc xung quanh núi Ốc là núi đất thoải trùng trùng điệp điệp những trảng rừng keo đầy sắc xanh. Từ lưng chừng núi Ốc nhìn xuống, có hai khe nước uốn lượn trên những thung lũng tạo bởi các núi đất. Theo Tư, đồng bào dân bản Tà Sỏi gọi là khe Bò và khe Hín Lặp. Hỏi anh có nắm được lịch sử “vùng vàng Tà Sỏi” hay không? Tư cho biết, anh mới về địa bàn này một thời gian. Nhưng tiết lộ, có một người đàn ông tổ chức trang trại chăn nuôi dưới chân núi Ốc đã nhiều năm, có thể giải đáp những điều chúng tôi muốn tìm hiểu.

Tìm gặp người đàn ông dưới chân núi Ốc, anh tên Nguyễn Hữu Khiếu, vóc dáng gầy nhỏ nhưng hoạt bát, nhanh nhẹn. Anh Khiếu cho biết, anh người xứ Bắc, có nhà ở xóm chợ Mới, thị trấn Tân Lạc (cũ), làm rể của bản Tà Sỏi và tổ chức trang trại chăn nuôi dưới chân núi Ốc đã trên 10 năm. Thế rồi, với “vốn liếng” thông tin tích lũy qua năm tháng, Khiếu đem kể hết cho chúng tôi nghe. Từ những xưa cũ của “vùng vàng Tà Sỏi” được người già bản Tà Sỏi truyền lại, những nốt “thăng, trầm” giai đoạn có nạn khai thác vàng “thổ phỉ”...

Khớp nối các thông tin, từ thời thực dân phong kiến, người Pháp đã phát hiện vùng Tà Sỏi có khoáng sản vàng, và họ đã tổ chức khai thác. Dù mai một theo thời gian, quanh núi Ốc vẫn còn dấu tích của người Pháp để lại của những boong ke, đường goòng… Kể cả những núi đất thoải sát núi Ốc, là hệ thống bãi chứa thải của người Pháp trong quá trình khai thác. Và chính những dấu tích khai thác của người Pháp để lại, là cơ sở nền tảng để một đơn vị địa chất lên Tà Sỏi mở lối vào, tổ chức thăm dò. Kết quả của việc thăm dò là đã định vị khu vực Tà Sỏi có một số vị trí có quặng vàng, như người dân địa phương quen gọi là lò 2A, lò 2B, lò 5 và lò 6.

Đến khoảng năm 1993 - 1994, ở Tà Sỏi bắt đầu rộ lên tình trạng khai thác vàng “thổ phỉ”. Người tứ xứ từ mạn Bắc, các huyện thị trong tỉnh, và người địa phương đã kéo về đây tìm vàng. Các “giếng vàng” có nhiều ở khu vực lò 2A, lò 5 nhưng sau nhiều năm đã bị mưa lũ bồi lấp, nhưng những câu chuyện bi thảm thì vẫn được người dân địa phương ghi nhớ. Trong đó, có sự cố một gia đình 3 người từ Ninh Bình vào Tà Sỏi tìm vàng, nhưng không may có hai người khi xuống “giếng vàng” đã tử vong…

Nạn khai thác vàng “thổ phỉ” theo kiểu tổ nhóm dai dẳng cho đến khoảng năm 2014 – 2015 thì căn bản chấm dứt. Những năm gần đây, thi thoảng cũng có một vài tổ nhóm vào đào đãi nhưng đều bị chính quyền địa phương phát hiện, kiểm tra thu giữ phương tiện máy móc. Tháng 3 năm nay, có một nhóm vài người vào sát chân núi Ốc đào lấy đất tìm vàng, nhưng bị người dân địa phương phát hiện báo với chính quyền để tổ chức lực lượng đẩy đuổi…

Từ những câu chuyện được nghe, chúng tôi đã nhờ anh Nguyễn Hữu Khiếu đưa đi xem dấu tích còn lưu quanh núi Ốc. Ở vị trí nhóm người khai thác trái phép hồi tháng 3/2025, do hồi tháng 7 có nhiều trận mưa lớn nên chỉ còn là vết lở lưng chừng núi Ốc. Nhưng những “đường hào” của “đơn vị địa chất” thì vẫn vẹn nguyên. “Đường hào” là những hố sâu hút 4 - 5m, rộng gần 1m, dài đến khoảng 8m. Dù cây bụi che khuất nhưng thành cạnh, các góc hố vuông vức, sắc nét, minh chứng hoạt động của con người lấy mẫu đất đá thăm dò khoáng sản...

Dự án “khởi động” sau 7 năm cấp phép

Rời Tà Sỏi, qua các nguồn khác nhau chúng tôi được tiếp cận Giấy phép khai thác khoáng sản số 3906/GP-BTNMT ngày 27/2/2018 của Bộ Tài nguyên và Môi trường (cũ) cấp cho Công ty CP Đô Linh cùng một số tài liệu liên quan.

Thông tin trên Giấy phép số 3906/GP-BTNMT cho thấy, Công ty CP Đô Linh được khai thác bằng phương pháp lộ thiên và hầm lò quặng vàng gốc khu vực Tà Sỏi, xã Châu Hạnh, huyện Quỳ Châu (nay thuộc xã Quỳ Châu). Diện tích khu vực khai thác 40 ha (khai thác lộ thiên từ mức +237m đến mức +129m, khai thác hầm lò từ mức +200m đến mức +130m); trữ lượng khoáng sản được phép đưa vào thiết kế khai thác là 56.820 tấn quặng, chứa 327,3 kg vàng.

Trữ lượng khai thác là 55.073 tấn quặng, chứa 314,66 kg vàng; trong đó khai thác lộ thiên 21.888 tấn quặng (chứa 74,96 kg vàng), khai thác hầm lò 33.185 tấn quặng (chứa 239,7 kg vàng). Công suất khai thác 2.350 tấn quặng/năm (khai thác lộ thiên 1.000 tấn quặng/năm, khai thác hầm lò 1.350 tấn quặng/năm); thời hạn khai thác lộ thiên 24,5 năm (thời gian xây dựng cơ bản mỏ 2,5 năm); khai thác hầm lò 27,5 năm (thời gian xây dựng cơ bản mỏ 2,5 năm).

Tại Giấy phép số 3906/GP-BTNMT, Bộ Tài nguyên và Môi trường (cũ) đề ra nhiều nội dung, yêu cầu Công ty CP Đô Linh thực hiện. Như nộp các khoản phí theo quy định hiện hành; nộp tiền cấp quyền khai thác khoáng sản; tổ chức khai thác quặng vàng theo đúng tọa độ, diện tích, mức sâu, trữ lượng, công suất quy định. Đồng thời, yêu cầu trước khi tiến hành khai thác phải nộp thiết kế mỏ được lập, thẩm định, phê duyệt theo đúng quy định của pháp luật cho cơ quan nhà nước có thẩm quyền; báo cáo Sở Tài nguyên và Môi trường tỉnh Nghệ An (cũ) để kiểm tra tại thực địa, xác định tọa độ, mặt bằng khai thác và cắm mốc giới phạm vi khu vực được phép khai thác; phải thực hiện thủ tục chuyển đổi mục đích sử dụng đất theo quy định của pháp luật.

Đặc biệt là phải thực hiện đầy đủ nội dung báo cáo đánh giá tác động môi trường cùng các quy định của pháp luật về bảo vệ môi trường; phải chịu trách nhiệm bảo vệ môi trường trong khai thác khoáng sản theo quy định…

Với những thông tin trên, một câu hỏi đặt ra: Được cấp phép từ năm 2018 nhưng tại sao đã 7 năm trôi qua mà Công ty CP Đô Linh chưa thực hiện dự án khai thác vàng? Lời giải đáp có tại Báo cáo số 169/2024/HDKS-DL ngày 6/1/2025 của Công ty CP Đô Linh gửi Sở Tài nguyên và Môi trường (cũ). Theo đó, đến thời điểm này, Công ty CP Đô Linh mới đang thực hiện công tác bồi thường, hỗ trợ tái định cư cho tổ chức, cá nhân đang sử dụng đất bị thu hồi.

Nhưng họ gặp những khó khăn như: “Đơn giá đền bù theo quy định Nhà nước thay đổi”; “Giá ký quỹ trồng rừng thay thế cũng tăng cao”; “Sau khi công ty đàm phán thống nhất với các hộ dân về việc đền bù, hỗ trợ và giải phóng mặt bằng, các hộ dân yêu cầu tạm dừng để đợi bảng giá đất mới, tiền trồng rừng thay thế tăng, công ty phải cân đối lại tài chính đầu tư, đến nay Công ty cổ phần Đô Linh xin trình hồ sơ giải phóng mặt bằng, làm thủ tục gia hạn giấy chứng nhận đầu tư để tiếp tục thực hiện thủ tục thuê đất và tiến hành đầu tư khai thác khoáng sản. Vì lý do chủ quan và khách quan dẫn đến việc đầu tư và đưa vào khai thác kéo dài”.

Cũng tại Báo cáo số 169/2024/HDKS-DL, Công ty CP Đô Linh kiến nghị: “Công ty cổ phần Đô Linh chấp hành nộp tiền cấp quyền khai thác và nộp tiền ký quỹ môi trường hàng năm đầy đủ. Tổ chức bảo vệ khu vực mỏ, không để xảy ra tình trạng khai thác thổ phỉ, đảm bảo an toàn, an ninh, trật tự trong khu vực và địa phương. Công ty cổ phần Đô Linh kính đề nghị lãnh đạo Sở Tài nguyên và Môi trường (cũ) tạo điều kiện để công ty hoàn thiện các thủ tục theo quy định của Nhà nước và nhanh đưa mỏ vào hoạt động, tạo công việc và thu nhập cho người dân địa phương, và ổn định công tác an ninh trật tự khu vực”.

Thông tin Báo cáo số 169/2024/HDKS-DL của Công ty CP Đô Linh được ông Trần Đình Phú, chuyên viên Phòng Khoáng sản (Sở Nông nghiệp và Môi trường cũ) xác thực. Theo ông Phú, để dự án khai thác vàng tại khu vực Tà Sỏi đi vào hoạt động thì chủ đầu tư vẫn còn nhiều việc phải thực hiện. Trong đó, phải hoàn thành công tác giải phóng mặt bằng và lập lại báo cáo đánh giá tác động môi trường theo quy định.

Ông Trần Đình Phú trao đổi: “Phạm vi 40ha Công ty CP Đô Linh được cấp phép khai thác, là khu vực đất lâm nghiệp Nhà nước đã giao cho người dân địa phương. Để tổ chức khai thác, trước tiên phải hoàn thành giải phóng mặt bằng, được Nhà nước giao đất. Mặt khác, chủ đầu tư đang phải tham vấn địa phương cơ sở, lập lại báo cáo đánh giá tác động môi trường trình cấp có thẩm quyền xem xét, phê duyệt theo quy định của pháp luật…”.

Lo… mối lo xa

Về phía lãnh đạo chính quyền xã Quỳ Châu mới thành lập, căn bản không nắm bắt được chính xác nguyên nhân vì sao dự án khai thác vàng ở Tà Sỏi chậm được thực hiện. Nhưng có quan điểm, dự án đã được cấp có thẩm quyền cấp phép thì tạo điều kiện để hoàn thiện các thủ tục liên quan. Tuy nhiên, yêu cầu chủ đầu tư chấp hành nghiêm túc, đầy đủ các quy định pháp luật, đặc biệt là công tác đảm bảo an ninh trật tự và bảo vệ môi trường. Và nhất là trách nhiệm quản lý trong tương lai, khi dự án đi vào hoạt động.

Như trao đổi của Phó Chủ tịch UBND xã Quỳ Châu Trần Bảo Linh: “Chúng tôi xác định trách nhiệm quản lý chặt chẽ hoạt động khai thác của doanh nghiệp và khu vực được cấp phép khai thác. Vì vậy, sau khi chủ đầu tư hoàn thiện các thủ tục, UBND xã Quỳ Châu sẽ làm việc để thống nhất về biện pháp quản lý. Cần phải xây dựng cơ chế giám sát hiệu quả để không xảy ra hệ lụy từ hoạt động khai thác vàng…”.

Những ngày qua, chúng tôi cũng đã kết nối với một số lãnh đạo huyện Quỳ Châu trước đây để nghe lại thời Tà Sỏi có nạn khai thác vàng “thổ phỉ”. Chủ tịch UBND huyện Quỳ Châu (cũ) Ngô Đức Thuận cho biết, giai đoạn năm 2014 – 2015 với cương vị Phó Chủ tịch UBND huyện, ông là người được giao nhiệm vụ truy quét các tổ nhóm khai thác vàng trái phép. Và để thực hiện nhiệm vụ này, từ đẩy đuổi các tổ nhóm, đốt lán trại, thu giữ máy móc phương tiện khai thác… là hết sức vất vả. Đối với dự án khai thác vàng Tà Sỏi, theo ông Thuận, khi doanh nghiệp được cấp phép thì việc thực hiện các thủ tục để tiến tới tổ chức khai thác là điều đương nhiên. Nhưng với những cán bộ có trách nhiệm hiện thời của xã Quỳ Châu, nên ngược dòng ký ức về những năm trước đây tại các vùng vàng Châu Phong, Châu Nga, Châu Hạnh của huyện Quỳ Châu (cũ), để dữ liệu về những gì có thể xảy ra và chuẩn bị các biện pháp quản lý.

Ông Ngô Đức Thuận nói: "Để được khai thác khoáng sản, hồ sơ dự án của doanh nghiệp luôn đúng quy định, và có những thuyết minh rất hay. Thế nhưng quá trình họ thực hiện thì lại thường xảy ra sai khác, dẫn đến có những hệ lụy cho địa phương cơ sở…".