Nho Lâm – Làng nghề rèn sắt lâu đời nhất Việt Nam

Ngọn lửa Nho Lâm – Dấu ấn ngàn năm

Theo kết quả khảo cổ tại Di chỉ Đồng Mỏm (xã Diễn Thọ cũ) của Viện Khảo cổ học Việt Nam, nơi đây từng xuất hiện nhiều lò luyện quặng và lò rèn sắt có niên đại từ thế kỷ IV đến thế kỷ I trước Công nguyên. Những lò lửa ấy minh chứng rằng người xưa đã biết khai thác quặng, nấu sắt, rèn công cụ sản xuất và cả vũ khí chiến đấu.

Tương truyền, Cao Lỗ - vị đại tướng của Thục An Dương Vương, người đã góp công lớn trong sự nghiệp dựng nước và giữ nước, nhân dân nhiều nơi lập đền thờ ông. Riêng tại Nho Lâm, ngôi đền thờ Cao Lỗ được xếp hạng di tích văn hóa cấp quốc gia từ năm 1995, trở thành biểu tượng tâm linh, gắn liền với nghề rèn của làng.

Trong suốt chiều dài lịch sử, nghề rèn Nho Lâm không chỉ phục vụ nông nghiệp mà còn đồng hành cùng dân tộc trong các cuộc kháng chiến. Thời chống Pháp, những người thợ rèn đã đốt lò ngày đêm để rèn giáo mác, chông sắt. Bà Hoàng Thị Minh, dâu làng rèn từ năm 1973 kể lại: “Các cụ vẫn nói, ngày trước, ông cha rèn bừa, cuốc, xẻng để cày cấy, nhưng khi đất nước cần, lò rèn lập tức thành nơi sản xuất vũ khí. Giáo, mác, kiếm, chông sắt… đã ra đời từ bàn tay người Nho Lâm để góp sức cho cách mạng”.

Ông Võ Văn Khuê - hậu duệ đời thứ năm trong một gia đình thợ rèn, nhớ như in những tháng ngày sục sôi: “Cả làng đỏ lửa, tiếng búa vang khắp xóm. Từ quặng sắt thô, người ta luyện ra thép, rồi rèn cuốc, xẻng, dao, kiếm, đinh ba, mác nhọn, dao phay, tất cả đều được tôi luyện thủ công. Tháng Tám năm 1945, cả làng làm vũ khí cho du kích. Dẫu vất vả, ai cũng tự hào vì được góp lửa cho quê hương”.

Trong thời kỳ hưng thịnh, làng Nho Lâm có khoảng 20 lò rèn hoạt động suốt ngày đêm. Khói lò nhuộm đen cả một vùng trời, tiếng búa chan chát thành bản nhạc quen thuộc, gắn liền với tuổi thơ bao thế hệ. Người dân Nho Lâm lớn lên cùng tiếng búa, tiếng đe, coi nghề rèn như mạch sống của làng.

Hy vọng hồi sinh lửa rèn

Ngày nay, bước qua thời vàng son, nghề rèn Nho Lâm đối diện với không ít khó khăn. Nhiều gia đình đã bỏ nghề, chuyển sang buôn bán, đi làm ăn xa. Trên những bức tường cũ vẫn còn in vết xỉ sắt đen sì, nhiều chiếc đe, búa nằm im trong góc vườn như chứng nhân của một thời quá khứ huy hoàng.

Ông Phan Văn Hùng - Chủ tịch UBND xã Tân Châu trăn trở: “Hiện trong xã chỉ còn vài hộ giữ nghề. Muốn khôi phục lại làng nghề phải có thời gian và sự chung tay của nhiều phía. Trước tiên cần phục dựng đình làng, sưu tầm lại công cụ truyền thống, kết nối với những hộ còn bám nghề, rồi từng bước phát triển gắn với du lịch”.

Tháng 5/2025, thôn Thanh Kiều - làng Nho Lâm được xác lập kỷ lục là làng có nghề rèn sắt lâu đời nhất Việt Nam. Đây vừa là niềm tự hào, vừa đặt lên vai người dân trách nhiệm giữ gìn và phát huy di sản.

Trong làng hiện nay, thợ rèn ngày càng ít, phần lớn đã lớn tuổi. Lớp trẻ hầu như không còn mặn mà với nghề bởi công việc vất vả, thu nhập bấp bênh. Theo nhiều ý kiến, nếu được hỗ trợ về vốn, quảng bá sản phẩm và ứng dụng công nghệ mới, nghề rèn Nho Lâm vẫn có cơ hội được khôi phục và duy trì.

Khó khăn lớn nhất hiện nay chính là việc các sản phẩm công nghiệp giá rẻ, mẫu mã phong phú tràn ngập khiến sản phẩm thủ công khó cạnh tranh. Tuy nhiên, giá trị của đồ rèn Nho Lâm nằm ở độ bền, sắc bén, tinh xảo - những thứ mà sản phẩm sản xuất hàng loạt không thể có. Nếu được bảo quản tốt, một con dao rèn thủ công có thể dùng bền cả chục năm mà vẫn bén. Chính nét độc đáo ấy đang trở thành cơ hội để phát triển theo hướng “sản phẩm truyền thống gắn với trải nghiệm du lịch”.

Ông Võ Nguyên, năm nay đã ngoài 90 tuổi, một trong những thợ rèn trong làng kể lại: “Tôi theo bố làm nghề từ khi mới 12 tuổi. Những năm chiến tranh, cả làng ngày đêm rèn dao, cuốc, xẻng rồi vũ khí. Giờ già rồi, sức không còn, nhưng nghe tiếng búa rèn đâu đó, tôi lại thấy ấm lòng”.

Không chỉ có nghề rèn, Nho Lâm còn nổi tiếng là vùng đất hiếu học. Nhiều dòng họ lập quỹ khuyến học, xây tủ sách gia đình, chăm lo cho con cháu học hành. Ngọn lửa bễ lò và ngọn đèn học đã hòa vào nhau, tạo nên bản sắc riêng: một Nho Lâm cần lao, bền bỉ, nhưng cũng giàu trí tuệ.

Việc được xác lập kỷ lục quốc gia đã thổi thêm niềm tin về sự hồi sinh. Người dân nơi đây mong rằng, trong tương lai, du khách đến Nho Lâm sẽ không chỉ thăm đền thờ Cao Lỗ, đình Thanh Kiều mà còn được tận mắt chứng kiến những nghệ nhân nhóm lò, rèn dao, thử sức cùng búa và đe. Mỗi sản phẩm mang về không chỉ là một món đồ dùng mà còn là một kỷ niệm, một mảnh ghép của lịch sử.

Nghề rèn Nho Lâm đã trải qua hàng ngàn năm thăng trầm, từng góp sức trong công cuộc dựng nước và giữ nước. Dù lửa có lúc lụi tàn, nhưng niềm tin về một ngày ngọn lửa ấy được thắp sáng trở lại vẫn cháy trong lòng người dân.